Değerli okurlarımız,
Ahmet Cevat Benk’in hazırladığı bu araştırma dosyasında; Türkiye’de yaşayan Çerkeslerin yerleşimleri, tarihçeleri, nüfusları, ekonomileri, asimilasyon karşısındaki kayıpları gibi bilgiler paylaşılıyor.
Sizler de yaşadığınız bölgelerden ya da başka illerden bu konuyla ilgili arşiv bilgilerini ulaştırarak katkıda bulunabilirsiniz.
ahmetcevatbenk@gmail.com
Tarihçe
Tarihçe Amasya Çerkeslerinin yedi farklı tarihte Amasya iline iskân edildikleri, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki (BOA) belgelerden anlaşılmaktadır.
Amasya’ya ilk gelen grubun, Hicri 5 Rabiulahir 1276 (01.11.1859) tarihinde, ikinci grubun Hicri 13 Cemazeyilevvel 1277 (27.11.1860) tarihinde, üçüncü grubun Hicri 20 Ramazan 1277 (01.04.1861) tarihinde, dördüncü grubun Hicri 17 Rabiulahir 1281 (19.09.1864) tarihinde, beşinci grubun Hicri 15 Rabiulevvel 1304 (12.12.1886) tarihinde, altıncı grubun Hicri 03 Zilhicce 1305 (11.08.1888) tarihinde; Abaza iskânının ise Hicri 16 Cemazeyilahir 1295 (17.06.1878) tarihinde gerçekleştiği anlaşılmaktadır.
Abzeh sürgününün savaşın son döneminin başlamasından hemen önce, Abzehların teslim olmasından sonra; Şapsığ sürgününün kıyı boyunda 1864 yılında yaşanan şiddetli savaş sırasında; diğer Çerkes sürgünlerinin ise savaş sonrası Çarlık Rusya’sının Çerkesleri iç sürgüne zorlaması sırasında gerçekleştiği; Amasya sancağına bağlı yerleşkelere yerleştirildikleri anlaşılmaktadır.
Çerkes sürgünlerinin bir bölümü Zünnun kazasına, çoğunluğu Merzifon kazasına, diğer bir bölümü ise Hamamözü, Gümüşhacıköy, Argoma ilçeleri ile merkeze bağlı köylere yerleştirilmişlerdir. Hamamözü ilçesi iskân sırasında Gümüşhacıköy ilçesine bağlı bir yerleşke iken daha sonra ilçe olmuştur. Nüfusunun tamamı Çerkes iken çevre köylerden gelen göçlerle birlikte nüfus oranı yarıya düşmüştür.
Hamamözü Çerkeslerinin, savaşın bitiminden sonra Çarlık Rusya’sının Çerkesleri iç sürgüne zorlaması sonucu vatanlarını terk edip Osmanlı topraklarına geldikleri, yukarıda anılan iki belgeden anlaşılmaktadır. Amasya’ya geldiklerinde Muhacirun Komisyonu tarafından önce Hazine-i Hassa’ya ait arazilere yerleştirilmişlerse de, mutasarrıflığa yazdıkları yazı ile kendilerine tahsis edilen arazinin yetersiz olduğunu, bugünkü Hamamözü ilçesinde bulunan toprakları kendi paraları ile satın almak istediklerini belirtmişlerdir. Bu talep sarayın onayı ile uygun bulunarak satış gerçekleştirilmiştir.
Coğrafya
Amasya, Karadeniz Bölgesi’nde, Samsun ilinin güneyinde, Çorum ilinin kuzeyinde, Tokat ilinin batısında bulunmaktadır.
Çerkes yerleşimlerinden olan Merzifon ilçesi, batı yönünde kent merkezine 47 km, Gümüşhacıköy batı yönünde Merzifon ilçesine 24 km, Hamamözü ilçesi ise Merzifon ilçesinin batısında bulunup ilçeye 21 km uzaklıktadır. Kısaca Çerkes yerleşkeleri Amasya merkezden batı yönüne doğru yarım hilal şeklindedir.
Dil ve kültür
Amasya Çerkesleri de diğer Çerkesler gibi dilsel ve kültürel asimilasyona uğramışlardır. Hamamözü ve Gümüşhacıköy bölgesinde yaşayan Çerkeslerden, Merzifon ve diğer Amasya Çerkeslerine göre dili konuşabilenlerin yaşlarının daha düşük olduğu, diğer bölgelerde ise ileri yaşlarda olduğu gözlemlenmiştir.
Yine aynı bölgede düğün, cenaze gibi merasimler, tamamen olmasa da, Çerkes geleneklerine uygun şekilde gerçekleşmektedir. Merzifon ve Gümüşhacıköy ilçelerinde birer Çerkes derneği vardır.
Hamamözü ilçesi güreşçileriyle ünlüdür. Adil Candemir, Hamit Kaplan gibi dünya şampiyonları çıkarmıştır. İlçenin tam ortasında ünlü güreşçilere ait anıt, ayrıca Hamit Kaplan’la ilgili bir de müze bulunmaktadır. Kaplan’ın, 1960’lı yıllarda güçlükle ve yoklukla, komşularının da yardımıyla yaptığı 4 odalı evi onarılıp müze yapılarak, ilçeye hem kültür hem de spor yönünden katkı sağlanmıştır.
20 Eylül 1934’te dünyaya gelen Hamit Kaplan, antrenör Adil Candemir’in hocalığında 21 yaşında minder güreşlerine başladı. 1965’e kadar katıldığı ulusal ve uluslararası müsabakalarda, ulaşılması ve aşılması zor başarılara imza attı. 1965’te güreşi bırakan ve ticarete atılan Kaplan, 5 Ocak 1976’da Çorum yakınlarında geçirdiği kaza sonucu 42 yaşında yaşamını yitirdi. Hamit Kaplan 175 kez Türkiye milli formasını giydi.
Ekonomi
Bölgenin coğrafi koşulları yarı dağlık yarı ova şeklindedir. Bölgedeki Çerkeslerin yerleşimleri de dağlık ve ovalık bölgelerdedir. 1980 yılından sonra, bölge büyük kentlere ekonomik nedenlerle göçler vermiştir. Nüfusun yaklaşık yüzde 70’i büyük kentlere göç etmiştir. Kalanların geçim kaynağı tarımdır. Merzifon’un kuzeyinde kalan Besleneyler genellikle hayvancılık uğraşmaktadırlar. Gümüşhacıköy ve Hamamözü bölgesinde termal turizmi yapılmaktadır.
