Değerli okurlarımız,
Ahmet Cevat Benk’in hazırladığı bu araştırma dosyasında; Türkiye’de yaşayan Çerkeslerin yerleşimleri, tarihçeleri, nüfusları, ekonomileri, asimilasyon karşısındaki kayıpları gibi bilgiler paylaşılıyor.
Sizler de yaşadığınız bölgelerden ya da başka illerden bu konuyla ilgili arşiv bilgilerini ulaştırarak katkıda bulunabilirsiniz.
ahmetcevatbenk@gmail.com
Tarihçe
Gaziantep iline nakledilen Çerkesler üç ayrı yerde iskân edilmişlerdir. Şapsığ, Kabardey ve Abzeh Çerkeslerinden oluşan Çerkes grupları Nurdağı ilçesi Hamidiye (Danacık) ile Çakmak köylerine (Abzeh-Muhacirun Cedit) ve Gaziantep Merkez Akyol Mahallesi’ne yerleştirilmişlerdir. Ayrıca Çakmak Köyü’ne yapılan iskânlar sırasında Abzehlarla aynı anda sürgüne tabi tutulan bir grup Nogay da bölgeye getirilerek Nogaylar Köyü ismiyle Nurdağı ilçesinin 8 km doğu yönünde bir bölgeye yerleştirilmişlerdir. Köyün ismi Nogaylar olarak tescil edilmiştir.
Osmanlı arşivlerinde Dahiliye Nazırlığı’nda kayıtlı YB)539-59 ve Rumi -23-09-1332 tarihli yazıdan, Antep Livası’nda Akyol Mahallesi’nde geçici meskûn edilen Çerkeslerin Nurdağı ilçesi Muhacirin Cedit (Çakmak) Köyü’ne, daha önce iskân edilmiş olan Abzeh Çerkeslerinin yanına iskân edildikleri anlaşılmaktadır. İskân tarihi miladi takvime göre 1917 ise de iskân edilen birçok Çerkes yeni yerleşmelerine gitmelerine rağmen iskânlarından iki yıl sonra işgal edilen Gaziantep savunmasına katılmışlardır. Aynı köye zaman içinde 2 hane de Maraş ilinin Çamurlu Köyü’nden naklen gelen Wubıh aile yerleşmiştir.
Çerkeslerin bölgeye yerleştirildiği dönemde Gaziantep ili Ayntab adı ile Haleb şehrine bağlı bir liva idi. Çerkeslerin yerleştirildiği Nurdağı bölgesi ise Kahramanmaraş (Gırgum) iline bağlıydı. Bu nedenle Osmanlı arşivinde Gaziantep iline yerleştirilen Çerkeslerin iskân merkezleri, Kahramanmaraş ve Haleb illeri kayıtlarında geçmektedir.
Gaziantep ili Nurdağı ilçesi Çakmak Köyü’ne yerleştirilen Çerkeslerin ilk bölümü Hicri 1860 yılında şimdiki Adıgey Cumhuriyeti bölgesinden gelen Abzeh Çerkeslerindendir. İkinci bölümü, İttihat Terakki döneminde, Araplar ile Türkler, Araplar ile Çerkesler arasında yaşanmaya başlayan çatışmalar nedeniyle daha önceden Urfa iline bağlı Rasulayn ilçesinde meskûn Abzeh Çerkesleridir. Antep Livası’na nakledilip Akyol Mahallesi’nde geçici iskân edilen bu Çerkeslerle, daha önceden Kosova bölgesinde bulunan Pritzen kasabasından denizyolu ile Suriye Lazkiye, bilahare Münbiç kasabasına sevk edilen Şapsığ Çerkeslerinden Gaziantep Livası’na sevk edilenlerden oluşmuştur. Urfa Resulayn bölgesinden Adıgelerle birlikte nakledilen Çeçenler ise Mardin ili Telerman Karyesi’ne (Kızıltepe ilçesi) yerleştirilmişlerdir (bknz: C.O.A /26-9 DH.İUM.EK H:02.03.1335).
Osmanlı arşivinde yer alan H-18-10-1276 tarih ve 182-60 YB (A)MKT.MHM kayıtlı belgede Nurdağı ilçesinin de bulunduğu Amik Ovası’na yerleştirilen Nogay ve Çakmak Köyü zikredilmektedir. Çakmak Köyü’ne yerleştirilen Çerkeslerin tamamı 1859-1860 yıllarında yoğunlaşan Rus-Abzeh savaşının sonunda Osmanlı’ya gelen Abzeh Çerkeslerinden oluşmaktadır. Köyün iskânı miladi 1860 yılıdır.
Danacık Köyü’ne ait ayrıntılı bir kayıt bulunamamakla birlikte, yerel halk ile yaptığım görüşmelerde kendilerinin Kabardey Çerkeslerinden olduklarını ancak dillerini ve kültürlerini yitirdiklerini ifade etmektedirler. Köyün kuruluş isminin Hamidiye olması, iskânın Abdülhamit döneminde yapıldığı yolunda ipucu sunmaktadır.
Nüfus
Çakmak Köyü’nün başlangıçta 70 hane olarak kurulduğu, Antep Livası’ndan gelen 7 hane Şapsığ Çerkeslerinin katılımı ile 77 haneye çıktığı, sonradan katılan 2 hane Wubıh aile ile birlikte 79 haneye ulaştığı anlaşılmaktadır. Zaman içinde ekonomik zorluklar nedeniyle gerçekleşen kentleşme ile birlikte köyden ciddi anlamda göçler olmuştur. Bugünlerde köyde 35 civarında hane kalmıştır. Son nüfus sayımında köy nüfusu 213’tür.
Hamidiye (Danacık) Köyü’nün nüfusu ise 2018 sayımına göre 418’dir. Köy, ilçe merkezine 19 km uzaklıkta olup hafif dağlık bölgedir. Homojen olmayıp köy nüfusu köye sonradan göç eden yerel halkın nüfusu ile birlikte hesaplanmıştır. Nüfus oranı %60’a %40’tır.
Dil-Kültür
Çakmak Köyü’nde dil sadece yaşlılar tarafından konuşulabilmektedir. Kültür ise büyük ölçüde devam etmektedir. Düğünler genel olarak Çerkes enstrüman ve gelenekleriyle yapılmaktadır. Hamidiye Köyü ise tamamen asimile olmuştur, kültüre dair iz kalmamıştır. Dil bilen yaşlılar dahil tamamen bitmiştir. Düğünler yerel geleneklerle yapılmaktadır.
Sülaleler
Çakmak Köyü: Yekuaşe, Awilh, Natko, Kıtıj, Tsey, Sej, Şewej.
Not: Hamidiye Köyü’nde sülalesini bilen Çerkes bulunamamıştır.
