Adigelerde siyasal ve sosyal yapıya ilişkin terminolojiler

Değerli okurlar, bu yazımızda Adigelerin (Çerkeslerin) insanlık tarihine vurdukları tamgalardan bahsedeceğim. Kimi milletler eserleriyle bilinir, eserleriyle ün salar ve eserleriyle medeniyet inşa ederler. İdrakı güçlü ve özgün, basireti ileri ve isabeti yüksek, cesareti üstün, xasesi (şura) adil ve hikmet dolu olan toplumlar özgün medeniyetler kurarlar; diğerleri ise onları taklit ederler. Bu toplumlar zaafa uğratılmış olsalar bile toparlanmasını bilirler; tarih sahnesinde varlıklarını sürdürürler. Hars bir kültüre sahip olan büyük Adige milleti, insanlık tarihindeki medeniyet olgusunun ilk kurumsal adı olan Xabze’den tutun bunun bütün ünitelerine, sosyal ve siyasal yapılanmalarına, kısacası beşik kültüründen mezar kültürüne kadar bütün terminoloji özgün ve bütün terminoloji isimleri de özgündür. Bu da bize Adige toplumunun, tarihin bilinebilen en derin zaman dilimlerinden günümüze süzülüp geldiğini göstermektedir.

Terminolojik olarak kelimelerin kısa anlamlarını vermeye çalışacağım.

Sosyal sınıflar

1. Pşı / Пщыı: Adigelerde belirli bir bölgenin ve toplumunun en üst yöneticisi. Bey, prens, kral anlamlarında kullanılsa bile çok daha eski dönemlerde [kral] kelimesine karşılığıdır. Pşı sonradan kazanılan bir unvan değil, soydan gelen bir oldu olarak kabul edilirdi. Adige toplumunda pşılar arasında zaman zaman çekişmeler olsa bile xase (meçli) kültürünün etkin wınaşoleri (meclis kararları) sayesinde sorunlar çözülebilmiştir. Pşı oğullarının yönetim kademesine gelebildiği zamanlarda oğluna (pşıkho) kendi bölgesinden bir kısmını ona tahsis eder ve o bölgeyi yönetirdi. Pşının ünü yaygın ve baskın olduğu zamanlarda oğulun yönettiği yer [pşının oğlunun yeri] anlamına gelen ve pşının adıyla birlikte +khoy adı eklenerek kullanılırdı. Örn. Jan – ı – khoy [Jan’ın oğlunun köyü], Yecer – ı – khoy [Yecer’in oğlunun köyü] gibi.

Yerleşim birimi adını doğrudan şahsın adından alıyorsa -iy –(y)iy [ona ait] anlamına gelen aidiyet ekini getirilerek kullanılır. Örn. Brakhiy, Cırakhiy, İdarey, Mudariy, Haćemıziy vd. Haliyle hiyerarşik örgütlenme biçimi toplumun tamamını kapsamaktaydı. Bu örgütlenme biçimi ailelerde de aynıydı. Böylece kimse sahipsiz, kontrolsüz ve eğitimsiz kalmıyordu. Toplum aileden itibaren Xabze esaslarına bağlı kalarak sosyal bir terbiyeyi almış oluyordu. Kimse aç ve açıkta kalmıyor, dilencisiz ve hapishanesiz bir toplum inşa edilmiş oluyordu.

Sarmat, İskit, Hun, Avar, Hazar, Mongol, Tatar, İran, Rum, Rus vd çeşitli toplumların tahrip edici akınlarına hedef olmuş Adige halkı, bunları savabilmiş olsa bile kalıcı sorunlar bıraktığı göz ardı edilemez. Ağırlıklı olarak tarım, hayvancılık ve ticaret sacayağı üzerine kurulu dünyanın, sanayi toplumuna geçildiği 18. yy sonlarında Kafkasya ve Adige (Çerkes) milleti ardı arkası kesilmeyen kuzeyden gelen akınların ve zamanla komşu olup bir türlü üretime geçip komşuluk ilişkisi geliştiremeyen komşu halkların rahatsız edici ve dönüştürülemeyen tutumları nedeniyle sanayi devrimi sürecinin kaçırılmasına neden olmuştur. Bu yıkıcı akımlar toplumsal dokuyu zedelemiş, pşıların topluma hükmetme yetileri yok olmaya yüz tutmuş, sahipsiz kalan ve bir başına kalmayı özgürlükçü hareketler olarak algılayan kitleler öngörü, yönetim kabiliyeti, güç birliği gibi özellikleri geliştiremediği, yeterli insani sayısal ve ekonomik güce sahip olamaması, istihbarat bilgilerden yoksun olan sınırlı kitleler kahramanca savaşmış olsalar bile sonuç alınamamıştır. Kafkasya’nın tamamıyla işgali ile birlikte pşı ve müessesesi 1864 Büyük Çerkes Sürgünü’yle sona ermiştir. Bu konuya tarihi parantez açmış oldum.

2. Pşıkho / Пщыкъо: 1. Pşının oğlu. Prens. 2. Ailede geliş için kocasının diğer erkek kardeşleri. Kayınbirader/ler.
3. Pşımyapş / пщымяпщ: Pşıların pşısı. [Şahlar şahı] ünvanını tam karşılığıdır. Pşıların kendi aralarında seçtiği en büyük pşı. Adige topraklarında 30 pşı toplanarak din ve vatan uğruna savaşmaya yemin etmişler, pşımyapş seçilen son pşı, Boletıkho Canbolet olmuştur.
4. Pşerah /пщэрахь: Pşı ya da thamatelerin güvenliğinin genel sorumlusu. Baş güvenlik sorumlusu. Pşı veya thamate ile dışarısı arasında ilişkiyi kurar. İçeri girecek olan kişi onun izni ile girer. Cemiyetlerde yemek yeme sürecinde kapının yanında durur girenler onun izniyle içeri girer ve içeriyi de mütemadiyen gözetler. Pşı ya da thamate yatana kadar yapmaz hatta oturmaz. Pşı veya Thamade’nin izni olursa aynı odada ve odanın kapıya yakın bir yerde veya odaya yakın bir yerde yatar. Pşının tüm güvenliğinden sorumlu olduğu için gerekli tedbirleri o alır.
5. Workh / оркъ: Pşıye bağlı olarak toplum güvenliğin sağlar. Askeri, ekonomik, güvenlik vs sorumlu güçlü kişiler. Xabze’nin uygulanmasına özen gösterirler. Adige ahlak kurallarına uyum, edebi konuşma, cesur olma, düzenli, tertipli ve temizlik konularında hassasiyet, kadın, yaşlı, çocuk, hasta kişiler saygı, edep dışı davranmama konularında kusursuz dikkat yaşam biçimleridir. Toplumsal düzeni de bunlar sağlarlar. Pşıların yanında savaşı yönetirler.
6. Lhekholheş / лъэкъолъэшъ: Özgür ve çok güçlü aileler. Bugünkü deyimle işveren, tüccar, büyük mal mülk sahibi sermayedar insanlar. Pşı olan toplumlarda doğrudan pşı ile irtibat kurarlar. Gerektiği zaman askeri güç çıkartabilir ve pşılara destek verebilirler.
7. Lhekholh’ / лъэкъол|: Orta sınıf. Kendi işinde ve özel mülkiyeti olan özgür halk kesimi. Nüfusun büyük çoğunluğu bunlar oluşturur. Ailelerin özel tamgaları vardır.
8. Pşılh’ / пщыл|: Bozulma ve kültürel kayba uğradığımız belki son 300 yılda alınıp satılan köle olarak anlaşılmaya başlanmıştır. Oysa pşının adamı, demektir. Doğrudan pşıya bağlıdırlar. Adeta cumhurbaşkanlığı muhafız alayı veya bir çiftliğin çalışanları gibi. Mal ve mülkleri olmadığı için başkalarının yanında çalışırlar. Pşının yanında çalışanlara pşılh’ı, başka ailelerin yanında çalışanlara çıraqo / wıneut denirdi. Tüm halk gibi bunlar da savaşlara katılırlar. Savaş esirlerin (ğeri) alınıp satıldığı gibi pşılh’ılar alınıp sayılmazlar. Zamanla sistemin çökmesiyle asli mecrasından uzaklaşmıştır.
9. Çıraqo (Wıneut) / чырак|о (унэ|ут): Tarla, toprak, [Çiftçilik] ve hayvancılık işlerinde çoğunlukla bireysel olarak, başkalarının yanında ücretli çalışan hizmetli kişiler. Evin asıl büyüklerinden emir alırlar. Çoğu kez ailece çıraqolık / wıneutlık yaparlar. Aylık, altı aylık ya da senelik anlaşmalar yaparlar ve ücretlerini anlaşma şartlarına göre alırlardı. Bu sınıf hem Çerkeslerden hem de başka milletlerden olabilmektedirler.
10. Fekholh’ / фэкъол|: Bunlar pşılh’ı gibi algılanıyorlar. Bu böyle algılansa da doğru değildir. Kelimeden çıkardığım anlam ve edindiğim bilgilere göre bu sınıfların durumları ya da statüleri zamanla iyi iken herhangi bir durumdan dolayı durumları bozulmuş olanlardır. Biraz müflis tüccar ya da werklığı veya lhekholheşliği bozulmuş durumda olanlardır. Kur’an-ı Kerimde “yolda kalmışlar” tabirinin tam da karşılığı. Toplumumuzda sessiz bir kitleyi oluştururlar. Tamğe sabidirler.
11. Ğer, Ğerıy / гъэр, гъэрый: Köle. Savaşta elde edilen tutsaklar. Bunların sahibi pşı, werkh, lhekholheş vs olacak diye bir şey yok, herkes olabilir. Bunlar gerekirse alınır, satılır ya da kendilerini satın alabilir. İçlerinde Çerkes olanlar pek azdır. Zamanla da bir sınıf oluşturmuşlar, dili kültürü benimsemişlerdir. Zaman zaman olumsuz davrananlar olabildi gibi genelde insani davranılmış, barınacak ev verilmiş, ailenin yediğinden yedirmişler, içtiğinden içmişlerdir.
12. Şhaşefıj / шъхьщэфыжь: Kölelerden (ğerıy kendi bedellerini ödeyerek özgürlüklerini satın almış olanlardır. Adigey’de kendi özgürlüklerini satın almış insanlardan oluşan Şhaşefıj (Başını tekrar satın almış) köyü vardır. Ancak bunların farkı, kendileri Çerkes iken esir olmuşlar ve özgürlüklerini tekrar satın alarak kendi köylerini birlikte kurmuşlardır.
13. Axho / Ахъо: Büyük baş hayvan çobanlarıdırlar. Genellikle başka toplumlardan 7-8 aylığına ücreti karşılığında tutulurdu.
14. Khereğul / къэрэшъул: Bunlar ekin sonuna kadar ücret karşılığı 6-7 aylığına tutulan köyün mera bekçileriydi. Çoğunlukla başka topluluklardan oluşturdu.
15. Ğuağo / Гъуагъо: Köy bekçisi. Köy idarecisine (Xey’et) bağlı olarak çalışan ücretli kişi.
16. Yefendı / ефэнды: Köy imamları ve din alimleridir. Köylülerin çocuklarına dini eğitim vermesi ve imamlık görevini yapması için belirli bir süre için anlaştıkları dini bilgilere sahip kişi, imam. Bu görev için önceden bir ücret belirlenmez. Her aile ve çocuğu eğitim almış herkes ilkbahar sonunda gücü oranında hediyeler verir. Bu para, bazen bir toklu bazen de çeşitli giysiler olabiliyor.
17. Thamate / тхьаматэ: Çerkes toplumunda en önemli sosyal sınıflardan birisidir. Kelime birleşik yapılı bir kelimedir. Tha ve mate kelimeleri.

Tha: Tanrı. Ancak çoklu tanrı karşılığı yoktur. Çoğul kullanımı yoktur. Var, gösterenler zorlama yorumlardır; tektir ve çokluk içermez. Bu açıdan Adigeler / Çerkesler Hanif’tir.

Mate: Vermek lütufta bulunmak. Kelimenin kökeni “tı:ver” fiilin 3. Tekil halinin geçişsiz çekim biçimidir. Örneğin Thar mate, te / тэ fiilinden gelir. Fiil geçişsiz şekildedir. Mastar hali ten şeklindedir. Geçişli şekli tın biçimindedir. Thar yetağ (Tanrı vergisi, Tanrının lütufta bulunduğu.)

Thamate: Tha (Tanrı) adına lütufkâr hareket eden. Toplumun Thamate algısı adaleti, hakkı, bilgiyi dağıtan, veren, toplum düzenini sağlanmasında görev alan, adil, sözü dinlenen, Xabze’ye vakıf, sivil, ücretle iş yapmayan tecrübe sahibi bilge kişi. Kabardey şivesinde Themade şeklindedir. Burada “made” şive farkı değil tercih etmek anlamındaki kelimedir. Themade: THA (Tanrı) adına tercihte bulunan demektir. İşlevsel olarak aralarında bir fark yoktur.

18. Thametekhudze {Themedeguadze} / тхьамэтэкъуадзэ тхьамэтэкъуадзэ: Thamate yardımcısıdır. Thamatenin yanında işin önem ve büyüklüğüne göre birden çok [1-3] Thametekhudze olabilir. İşin vahameti yüksek, sorunun çözümü bir kişinin gücünü aşıyor ise Thametekup/gup oluşturulur.

Sosyal kuruluşlar

1. Thametekup /тъхьамаэнэкуп: Toplumsal sorunun büyüklüğüne göre oluşturulmuş thamatelerden oluşan topluluktur. Genellikle bölgesel, ulusal veya uluslararası konular olduğu zaman kurulan veya önceden kurulup bu görevlere bakan thamateler topluluğu. Hititler döneminde Pankuş diye isimlendirilen, asıl adı “Penıkhoş” olan ileri gelen kardeşler topluluğunun neredeyse aynısı.
2. Xey’et / хэй|эт: Türkçeye heyet diye geçen topluluk. Bu grup yerel birimin yönetimin yürütme erkidir.
3. Xase /хасэ: 1.Meclis. 2. Halk meclisi. 3. Dernek
4. Zexes / зэхэс: Oturum. Herhangi bir amaçla yapılan oturum.
5. Haç’eş /хьак|эщ: İmkân sahibi ailelerin kurduğu, imarı aile binasından bağımsız misafir odası niteliğinde köyün, grupların oturduğu, sosyal konularının konuşulup çözümlendiği, sosyal içerikli ve çok amaçlı aileye bağlı binalar.
6. Wınaşo / Унашъо: Karar, kararın kendisi.
7. Wıneşoş’ / Унэшъош|: 1. Karar alma 2. Karar alıcılar.

Yerleşim birimleri

1. Khoy / къай: Köy. Türkçeye [köy] şeklinde geçmiştir.
2. Khuace: Soybağına bağlı olmadan kurulmuş köy niteliğindeki yerleşim birimleri.
3. Hable: Soybağına dayalı köy niteliğinde ki yerleşim birimleri. Mahalle.
4. Çıle: Akrabalık ilişkine dayalı olmayan günümüz anlayışıyla ilçe düzeyindeki büyük yerleşim birimi.
5. Khale: Şehir. Adigelerde (Çerkeslerde) Varlığı Antik çağlardan beri bilinen büyük yerleşim birimleri. Khelejj, Şet Khale. Buğur Khale… Bunlardan ilk akla gelenleridir.
6. Kheleşhe| / Къэлэшъхьэ|): Başşehir (Başkent).

Xabze

Ady.[i.]: Kelime yapısı yönünden [xe (хэ) + bze (бхэ)] kelimeleriyle oluşmuş birleşik bir kelimedir.

[Xe (хэ)]: Sayılamayan çokluğu ifade eder. Bu yalın haliyle kelime başında bulunmaz. Bu nedenle kelime değilmiş algı vardır. Kelime sonunda ise ek algısıyla çoğul eki şeklinde kullanılır. Oyda hem kelime başında hem de kelime sonunda iken kelime statüsündedir ve çokluk ifadesi taşır.

[Bze (бхэ)]: Ady.[i]. Dil [lisan]. Terminolojik olarak 1. Adige halkına özgü tüm yaşam algısını ifade eden halk dili 2. Adige toplumunun yazısız anayasası. 3. Medeniyet olgusunun ilk canlı örneği. Yukarıdan beri anlattıklarımız dahil Adige toplumunun yaşam algısını, şeklini, yaşam felsefesini kapsayan özgün, bütüncül bir medeniyet. Xabze bir inşa medeniyetidir; insanı ve hayatı inşa medeniyeti…

https://jinepsgazetesi.com/2019/12/hukuk-devleti-medeniyet-xabze-1/

https://jinepsgazetesi.com/2020/01/hukuk-devleti-medeniyet-xabze-2/

Yukarıdaki linklerde Xabze konusuyla ilgili bilgiler bulacaksınız. Faydalı olacağını sanıyorum. Yorumlarınız ve paylaşımlarınız değerlidir. İyi okumalar.