Muş – Türkiye Çerkesleri – 48 Bölüm

Değerli okurlarımız,

Ahmet Cevat Benk’in hazırladığı bu araştırma dosyasında; Türkiye’de yaşayan Çerkeslerin yerleşimleri, tarihçeleri, nüfusları, ekonomileri, asimilasyon karşısındaki kayıpları gibi bilgiler paylaşılıyor.

Köyde yaşayan sülaleler başlığı, tek başına halen yaşamakta olan sülaleleri içermemektedir. Köyün kuruluşundan bu yana, tespit edilebilmiş olan bütün sülalelerdir. Yasal düzenlemeler sonucu bir kısım köyler mahalle yapılmıştır. Biz köy olarak ifade etmeye devam ettik.

Sizler de yaşadığınız bölgelerden ya da başka illerden bu konuyla ilgili arşiv bilgilerini ulaştırarak katkıda bulunabilirsiniz.

ahmetcevatbenk@gmail.com

Muş; batısında Bingöl, kuzeyinde Erzurum, kuzeybatısında Ağrı, güneydoğusunda Bitlis, güneybatısında Diyarbakır illeri ile sınırı bulunan, özel konuma sahip bir ildir. Komşu illerin tamamıyla karayolu bağlantısı vardır. Kent merkezine 18 km mesafede Muş Sultan Alparslan Havaalanı adıyla bir sivil havaalanı bulunmaktadır.

Muş, Çerkes nüfusu iskânı sırasında Osmanlı devletinde Bitlis vilayetine bağlı bir sancak olarak anılmaktadır. Bölgeye iskân edilen nüfusun büyük bir bölümünü Osetler oluşturmakla birlikte, iskân edilenler arasında Çeçenler, İnguşlar, Lezgiler ve Batı Adige Çerkesleri de bulunmaktadır.

Oset, Lezgi, Çeçen ve İnguşlar 1865 yılında General Musa Kundukov’un Çarlık Rusya ve Osmanlı devleti ile yapmış olduğu anlaşma sonucu getirilip bölgeye iskân edilen gruplardır.

Bölgeye çok fazla nüfus yerleşmesine rağmen Çerkes nüfusu zaman içinde oldukça azalmıştır. Bölgeden ayrılan Çerkeslerin bir bölümü 1916 yılındaki Rus işgali sırasında, diğer bir bölümü ise 1960’lı yıllardan sonra ekonomik nedenlerle büyükşehirlere ve diğer kent merkezlerine göç etmiştir. 1916 yılındaki Rus işgali sırasında, Rus birliği komutanının Oset olması nedeniyle bölgedeki Çerkesler bir sıkıntı görmeyerek yerlerinde kalmışlar. Durumu anlayan Rus devleti kısa bir süre sonra işgal birliğinin komutanını değiştirmiş, yeni Rus komutanın atanmasıyla bölgede baskılar artmıştır. Baskılar nedeniyle Oset ve Çeçen nüfusun bir bölümü Suriye’ye göç etmiştir. Daha sonra Suriye’de general olan Kandemir Paşa, Muş ilinin Bulanık ilçesine bağlı Kırkgöze (Kekeli) Köyü’nden 1916 yılında Suriye’ye giden Osetlerdendir. Aynı şekilde Bekirhan Köyü’nde yaşayan Osetler de işgal sırasında Suriye’ye göç etmişlerdir. Nüfusun bir bölümü de Yozgat ili Sarıkaya ilçesine bağlı Oset köylerinde kalmışlardır. İşgal sonrası ise Sarıkaya ilçesinden ayrılarak tekrar köylerine dönmüşlerdir. Ayrıca bölgeye daha önceden Çanakkale’nin Biga ilçesine iskân edilen Çerkesler ile Resulayn bölgesine iskân edilen Çerkesler de yerleştirilmiştir. Yine Resulayn bölgesinde iskân edilmiş oldukları halde bölgedeki çatışmalar nedeniyle Mardin Kızıltepe ilçesine yerleştirilen Çeçenlerden de Muş’a sevk ve iskân edilenler olmuştur (BOA.DH.İM.EK YB-26-9/H-02.031335.M:1915-1916).

1879 yılında bölgeye 4 bin aile Oset, Çeçen ve Adige sevk ve iskân olmuştur. Çeçenler ve Osetler Varto’ya, Adigeler Bulanık ilçesine yerleştirilmişlerdir. Bu iskâna önce Ermeni patriği, daha sonra Rusya devleti karşı çıkmıştır. Ermeni patriği İngiltere’ye protesto yazısı gönderirken Ruslar Osmanlı’yı uyarmışlardır. Muş’a 1800’lü yılların sonunda, 1900 yılının hemen başında da münferit göçler olmuştur. Bu göçler arasında Şeyh Şamil’in ailesinden de gelenler olmuştur (BOA,A.MKT.MHM 519-10-9). Muş’a sevk ve iskân edilen Kafkasyalılar arasında Maarulca konuşan Avarlar da bulunmaktadır. Bölgeye iskân edilen Dağıstan bölgesi muhacirlerinden 1860 yılında nakil için başvurup 1861 yılında iskân olanların dışında da çok sayıda iskân olmuştur (BOA,A.MKT.MHM Yb-519-10-9). Özetle Muş iline 1857 yılında başlayan Kafkasyalı göçleri 1905 yılına kadar sürmüştür (BOA,DH.ŞFR,Yb:293-7).

Bölgedeki köylerin bazıları baraj altında kalarak kapanmıştır. Bu köylerde yaşayan halk ya büyükşehirlere ya da ilçe merkezlerine taşınmışlardır. Bu köylerden bir tanesi Alparslan-1 Barajı’nın altında kalmıştır, bir kısım arazi baraj altında kalmadığından halen Osetler tarafından kullanılmaktadır. Yine Varto ilçesine bağlı Tepeköy adlı köyde Çeçen, İnguş ve Osetler yaşarken köy yeni yapılan Alparslan-2 B arajı altında kalarak kapanmıştır. Köy halkı başka il ve ilçelere dağılmışlardır. Bölgeye iskân edilen Osetlerin tamamı İron Osetlerinden oluşmaktadır.

Muş ili coğrafi özellikleri ve tarıma elverişliliği nedeniyle oldukça fazla göç almıştır. Alınan göçler içinde Kafkasya bölgesinden gelenlerin nüfusları oldukça yoğundur. Çerkesler Muş merkezine de iskân edilmişlerdir. Muş merkezinde Sunay Mahallesi olarak anılan mahalleye 80 hane Çerkes iskânı yapılmıştır. Bu mahalle de ekonomik nedenlerle göç verdiğinden bugünlerdeki hane sayısı %50 azalarak 35-40 haneye düşmüştür. Muş iline gelen küçük bir Adige nüfusun tamamı ise Bitlis Ahlat ve başka illere gitmiştir.

Malazgirt ilçesi
Kapanan köyler

1- Yaramış Köyü, ilçe merkezine 15 km mesafede, güney yönündedir. 55 hane iken köyde hiçbir hane kalmamıştır. Araziler mevcut olup icara verilmektedir.

2- Karaali Köyü, 40 hane iken boşalmıştır.

3- Bekirhan Köyü, 1916 yılındaki işgal sırasında Suriye’ye göç etmiştir.

Varto ilçesi
Tepeköy
(İnguş, Oset, Çeçen)

Varto ilçe merkezine 14 km mesafede, güneydoğu yönündedir. İnguş, Oset ve Çeçenler tarafından kurulmuş olup bölgeye yapılan Alparslan-2 Barajı nedeniyle 6 yıl önce boşaltılmıştır (2019). Köy daha önce, Rus işgali sırasında Suriye’ye göç etmiş ve savaş sonrası geri dönmüştür. Köy sakinleri genel olarak büyükşehirlere ve Muş il merkezine göç etmişlerdir.

Varto ilçesi
Kayalık Köyü
(Avar)

Dağıstan bölgesinden gelen, Maarulca konuşan Avarlar tarafından kurulmuştur. Varto ilçe merkezine 18 km mesafede, güney yönündedir. Köyde sürekli yaşayan 4 hane Avar kalmıştır.

Varto ilçesi
Ulusırt (Ayna) Köyü
(Çeçen)

Bağlı olduğu Varto ilçesine 17 km mesafede, güney yönündedir. Köyde sürekli oturan toplam 5 hane Çeçen kalmıştır. Yaşlılar anadili bilirler. Düğünler karma yapılır. Köy kurulduğunda 60 hane olarak kurulmuştur.

Varto ilçesi
Bağiçi Köyü
(Avar)

Bağlı olduğu Varto ilçesine 20 km mesafede, güneydoğu yönündedir. Dağıstan bölgesinden gelen Avarlar tarafından kurulmuştur. Köy kurulduğunda 35 hane iken bugünlerde yaşayan 4 hane kalmıştır.

Varto ilçesi
Yeşilova beldesi
(Yağcılar)
(Çeçen, Dağıstanlı)

Bağlı olduğu Varto ilçesine 37 km mesafede, güney yönündedir. Beldede 15 hane civarında Çeçen ile 30 hane civarında Dağıstanlı yaşamaktadır. Orta yaş üzeri genel olarak anadilini bilir. Düğünler karma yapılır.

Bulanık ilçesi
Arakonak Köyü
İbrahimbey Mahallesi (İron)

Bağlı olduğu Bulanık ilçe merkezinin batısında, 14 km mesafededir. İbrahim Bey ismini, bir Oset olan İbrahim Bey adlı Osmanlı subayından almıştır. Osmanlı’da önemli bir subay olan İbrahim Bey, zaman zaman valiye vekâlet etmiştir. Köyde 5 hane Oset kalmıştır. Anadili daha çok yaşlılar konuşabilmektedir. Düğünler karma yapılmaktadır.

Bulanık ilçesi
Karaağıl Köyü
(İron)

Bağlı olduğu Bulanık ilçe merkezine 19 km mesafede, ilçenin batı yönündedir. Köyde 10 hane Oset kalmıştır. Genelde 50-60 yaş üzeri anadilini bilir. Düğünler karma yapılır. Köy 60 hane olarak kurulmuştur. 1980 öncesi yerli halkla köy arasında yaşanan münferit olaylar sonrası özellikle İzmir iline göçler olmuştur.

Köyde yaşayan sülaleler

Bedoyte, Nogate, Erçeggate, Çecemte, Kozırte, Bokate, Botiyate.

Bulanık ilçesi
Kapanan Oset köyleri

1- Olurdere Kopo Mahallesi, 29 hane iken kapanmıştır.

2- Olurdere Somon Mahallesi.

3- Kurganlı Köyü (Simo), 70 hane iken kapanmıştır.

4- Kırkgöze (Kekeli) Köyü, 1916’da Rus işgali sırasında Suriye’ye göç etmiştir (Bknz: General Kandemir–Suriye).

5- Okçular Köyü, 29 hane olarak kurulmuş, daha sonra göçlerle dağılıp kapanmıştır. Köy arazilerinin sahipleri halen Osetlerdir. Köyün bulunduğu yere Alparslan-1 Barajı yapılmıştır.

Bulanık ilçesi
Sarıpınar (Hamzaşeyh) beldesi
(İron)

Bağlı olduğu Bulanık ilçesine 28 km mesafede, kuzeybatı yönündedir. Daha önce 40 hane Oset yaşarken bugünlerde 5-6 hane civarında Oset nüfusu kalmıştır.

Beldede yaşayan Osetler genel olarak anadillerini konuşabilirler. Düğünler karma yapılır.

Muş merkez
Çöğürlü
(Arınç) Köyü
(Çeçen)

Köy, Muş ilinin bir mahallesi olmuştur. Merkeze 3 km mesafededir. Çeçenler tarafından kurulmuştur. Kurulduğunda 60 hane olan köyde yaşayan hane sayısı bugünlerde 7-8’e düşmüştür. 50-60 yaş üzeri anadilini bilir. Düğünler karma yapılır.

Muş merkez
Serinyol beldesi
(Çeçen)

Muş iline 26 km mesafede, kuzey yönündedir. Beldenin Aydıngün Mahallesi’nde Çeçenler yaşamaktadır. Hane sayısı 5’e düşmüştür.

Muş merkez
Tabanlı Köyü
(Avar)

Muş merkeze 20 km mesafede, güneydoğu yönündedir. Köyde yaşayan 6 aile ilk gelen Avar gruplardan olduklarından anadili ve kültürlerini yitirmişlerdir.

Muş merkez
Sunay Mahallesi
(Çeçen, Avar)

Mahalle, Muş merkezdedir. Kuruluşunda nüfusun %80’i Çeçenlerden oluşmaktaydı, bugünlerde 40 hane civarında Çeçen kalmıştır. 10 hane civarında da Avar yaşamaktadır. Orta yaş üzerinde anadili konuşulur. Düğünler karma yapılır.