Aynı toplulukta yaşayan veya aynı milletten olan, insanların anlaşabilmelerini sağlayan, en gelişmiş iletişim aracıdır.
Ana Dili
İnsanların doğup büyüdüğü, aile ve soyca bağlı bulunduğu, toplum çevresinden öğrendiği ve bilin ç altına inen, kişilerle toplum arasındaki ilişkilerde en güçlü bağı oluşturan dildir.
Dillerin Doğuşu
Geçmişte dillerin, Tanrısal bir kökeni olduğuna inanılırdı.
Sami inançlarını yansıtan Eski Ahit’te Adem’in dünyadaki yaratıkları Tanrı’nın yardımıyla adlandırıldıkları anlatılır.
Hint inanışlarına göre dili Tanrı İNDRA yaratmıştır.
İskandinav mitolojisinde dil RUNİK alfabeyi yaratan Tanrı ODİN’dir.
Arap inançlarına göre de, yazıyı ve dili Adem’e veren Tanrıdır.
Yeni Bilimsel Çalışmalarda
Dilin hangi koşullar altında ortaya çıktığı ve ilk dillerin neye benzediği soruları tam anlamıyla nitelik kazanmamıştır.
Çünkü, şu ya da bu biçimde, dilin doğuşu, insan oğlunun ortaya çıkışı ile eş zamanlıdır.
Oysa bugün var olan, yazılı belgeler, en çok 5.000 yıl öncesine gitmektedir.
Bütün bunların yanında, dillerin çıkışı ile ilgili bir çok teorilerde vardır.
YANSIMA TEORİSİ : Çevredeki sesleri taklit etme suretiyle
ÜNLEMLER TEORİSİ : Korku ve acı gibi, ruh hallerini dışa vurmak. ( Ah – Oh gibi )
Dilin Çeşitleri
1- KONUŞMA DİLİ
2- YAZI DİLİ
3- İŞARET DİLİ
4- AĞIZ HAREKETLERİ
5- HAYVAN DİLİ
6- BİTKİ DİLİ
Dilin Kendi İçindeki Değişimleri
LEHÇE : Bir dilin siyasi, tarihi ve kültürel sebeplerle, değişik bölgelerde ses yapısı, şekil ve kelime haznesi bakımından, önemli farklılıklara ayrılır. Bu ayrılmalar zamanla ve yazılı metinlerle, takip edilemeyen kollar doğurur.
( Örneğin İronca, Digoronca gibi )
ŞİVE : Lehçenin tersine yazılı metinlerle takip edilebilen, zamanlarda ayrılmış olan ve lehçeye göre daha anlaşılabilen kollarına şive denir. ( Azeri şivesi gibi )
AĞIZ : Bir anadilin herhangi bir lehçesi şivesi içinde var olan ve sadece ses ( Telaffuz ) farklılıklarına dayanan şeklidir. ( Rumeli veya Karadeniz ağzı gibi )
Dilin Millet Hayatındaki Yeri ve Önemi
1- Dil ulusal birliği kuran, en önemli öğedir.
2- Dil milletin kültürünü ve tarihini gelecek nesillere aktararak, tarih bilinci oluşturur.
3- Dil sayesinde toplumu derinden etkileyen, acı olaylar kalıcılaştırılır.
4- Milletin özellikleri, dil kullanılarak yeni nesillere öğretilir.
5- Sanat, özellikle edebiyat eserleri dille oluşturulur.
6- Dil, milleti bir arada daha canlı tutan çimentodur.
Dünyada Kaç Dil Vardır
1- Bazı kaynaklarda 3.000 adet dilin olduğu yazılmaktadır.
2- Fransız Akademi’sine göre 1929 yılına ait kayıtlarda 2796 dil olduğu yazılıdır.
3- DALLAS’ta BARBARA F. GRİMESİN, Sümmer İnstitut of Lingustics desteği ile Protestan misyonerlerin de bulunduğu dünya çapındaki haberci ağından faydalanarak yaptığı çalışmalarda
1992 de -6528 adet.
1996 da -6703 adet.
1999 da -6784 adet.
Dilin varlığı tespit ediliyor.
4- Başka ilgi çekici bir dökümde DAVID DALBY’nin
2000 yılı çalışmalarıdır. Buna göre
4994 adet dış dil
13840 adet iç dil
8881 adet lehçe bulunduğu ileri sürülmektedir.
5- 2005 yılında yayınlanan National Geopraphic dergisine göre dünya genelinde 6912 aktif dil kullanılmaktadır.
Bunların yarısına yakın kısmının da yok olma tehlikesi taşıdığını ifade etmektedirler.
Bütün bu dağınıklığın sebebi diller ve lehçeler arasındaki, dil bilimsel uzaklığın ölçülebilecek ölçütlerin bulunmaması, sistemli bir sayıma imkan vermemektedir.
6,6 Milyon kişinin yaşadığı PAPUA YENİ GİNE’de 817 dilin olduğunu söylersek bu işin ne kadar karmaşık içinden çıkılamaz olduğunu anlarız.
Özetle: Dünyada kaç dilin konuşulduğu hususunda net bir rakam yoktur.
Büyüklüklerine Göre Dillerin Tasnifi
1- ) Dünyada 12 dilin her birini en az 100 milyondan fazla insan konuşuyor. Buda dünya nufusunun yarıdan fazlası ediyor.
2- ) 10 milyon ile 100 milyon kişinin konuştuğu 60 dilin toplam sayısı 2.5 milyar insana tekabul ediyor.
3- ) 5 ile 10 milyon kişinin konuştuğu dil sayısı 50 adet olup 300 milyon kişi tarafından konuşuluyor.
4- ) 5 milyondan az kişinin konuştuğu dil sayısı 5.000 adet olup
200 milyon kişi tarafından konuşuluyor.
100 bin ile 1 milyon kişinin konuştuğu 1000 adet dil yok olmak üzere
5- ) 10 bin ile 100 bin kişinin konuştuğu 1600 dil çok ciddi tehlike altında 10 bin kişinin altında konuşulan 3250 dil ise şimdiden can çekişmekte.
Dil Ailesi
Birbiri ile aynı kökten gelen akraba dil topluluğuna verilen addır.
Aynı dil ailesine mensup dillerin aynı kökten, belkide aynı ilkel dilden türediği kabul edilir.
Hind Avrupa Dilleri Ailesi
Avrupa Kolu
1. GERMEN DİLLERİ :
• İNGİLİZCE
• ALMANCA
• HOLLANDACA
• İSVEÇCE
• NORVEÇCE
2. ROMAN DİLLERİ :
• FRANSIZCA
• İSPANYOLCA
• İTALYANCA
• PORTEKİZCE
• RUMENCE
• KATALANCA
• ( Bu kolun çıkış dili Latincedir )
3. SLAV DİLLERİ :
• RUSCA
• UKRAYNACA
• LEHCE
• BULGARCA
• MAKEDONCA
• SLOVAKCA
• ÇEKCE
4. BALTIK DİLLERİ :
• PRUSCA ( Ölü dil )
• LİTVANYACA
• LETONCA
- KELT DİLLER :
• İRLANDACA
• İSKOÇCA
6. YUNANCA :
7. ARNAVUTCA
B – ) ASYA KOLU
1. HİND İRAN DİLLERİ :
• SANSKİRİTÇE
• BENGALCE
• PEŞTUCA
• ÇİNGENECE
• HİNDİSTAN DİLLERİ
• FARSÇA
• OSETÇE
• KÜRTÇE
• BELUCİ DİLİ
2. ANADOLU DİLLERİ :
• HİTİT DİLİ ( Ölü dil )
• LİDYA DİLİ ( Ölü dil )
• LİKYA DİLİ ( Ölü dil )
C- ) ERMENİCE
Hami-Sami Dilleri
• ARAPÇA
• İBRANİCE
• ARAMİCE
• SURİYE – TUNUS DİLLERİ
• HABEŞ ZENCİ DİLLERİ
• AKADCA ( Ölü dil )
Mısır Dilleri
• LİBYA DİLİ
• BERBERİ LEHÇESİ
Çin – Tibet Dilleri
• ÇİNCE
• TİBET VE BURMA DİLLERİ
Bantu Dilleri
ORTA VE GÜNEY AFRİKADA KONUŞULAN BANTU DİLLERİ
Kafkas Dilleri
• ABHAZCA
• UBIHCA
• ADİGECE
• İNGUŞCA
• ÇEÇENCE
• AVARCA
• DARGİCE
• LAKCA
• TABSARANCA
• LEZGİCE
• GÜRCÜCE
Ural Dilleri
- FİN – UYGUR KOLU :
• FİNCE
• LAPCA
• UYGURCA
• ESTONCA
• TÜRKÇE
Altay Dilleri
• MOĞOLCA
• MANÇUCA
• TUNGUZCA
• KORECE
• JAPONCA
İrani Diller
Yaklaşık 200 milyon kişi tarafından konuşulduğu tahmin edilmektedir.
Tarihsel gelişim açısından 3 guruba ayrılırlar.
A. ESKİ İRANİ DİLLER
• MED DİLİ
• AVESTA DİLİ
B. ORTA İRANİ DİLLER
• PORT DİLİ
• PEHLEVİ DİLİ
• OSET DİLİ
C. YENİ İRANİ DİL
• YENİ FARSÇA
İrani Dillerin Sınıfları
Tamamı 60 adet, 16 adedi ölü
MEZOPOTAMYA GRUBU ( 33 Adet – 5 ölü )
1. KUZEY BATI GRUBU :
• MEDCE – ( Ölü )
• PARTCA – ( Ölü )
• KÜRTÇE
• GURANİ
• ZAZACA
• BELUÇCA
• GİLAKİ
• MAZANDERANİ
2. GÜNEY BATI GRUBU
• FARSÇA
• LURCA
• LARESTANİ
• BASHKARDİ
• KUMZARİ
• TACİKCE
• TELİŞCE
• TATCA
DOĞU GRUBU ( 33 Adet dil – 11 ölü )
1. KUZEY DOĞU GURUBU :
• AVESTA – ( Ölü )
• BAKTRCA – ( Ölü )
• OSETÇE
• SAĞDCA
2. GÜNEY DOĞU GRUBU
• PESTUCU
• MUNJİ – YİDGHA
• SAKCA – WAKHİ
• SAGNİ – ROSHANİ
• SANGLİCİ – ZEBAKİ
• PARATCA – ORMİRİCE
Özet
OSET DİLİ
AVRUPA HİND DİLLERİNİN ORTA İRANİ AİLESİ KUZEY DOĞU GURUBUNA GİREN BİR DİLDİR.
OSET DİLİNDEKİ LEHÇELER.
- İRONCA
- DİGORONCA
Osetlerin %70’i İron, %30’u Digoron’dur.
İron lehçesi Osetlerin aynı zamanda edebiyat dilidir.
Oset dilinde iki adet lehçenin yanında 3 adet de şive vardır.
- TUALLAG
- ÇIŞAYNAP
- KUDAYRAG
Bunlardan TUALLAG ile ÇIŞAYNAG şivesi birbirine daha yakındır.
KUDAYRAG şivesi bunlardan daha uzaktır. Bazıları bu şivenin üçüncü bir lehçe olduğunu savunmaktadır.
BU ÜÇ ŞİVENİN ANLAŞILMASI İÇİN ÖRNEK
TUALLAG İRON
Ademen şe şehcın fıdte
Sarey fenıkme tezıns
Mahmete helın bıttırte
Sarı ahşette kenıns
Işkenem ne tırışa
Zilleyı nomey
Ruhşme enejiveg
Somut engomey
TSEGATON İRON
Ademen şe şehcın fıdte
Sarey fenıkme tezıns
Mahmete helın bıttırte
Sarı ahşette kenıns
Işkenem ne tırışa
Zilleyı nomey
Ruhşme enejiveg
Somut engomey
ÇIŞAYNAG İRON
Ademen se tsehcın fıdte
Tsarey fenıkme tetzınts
Mahmeta helın bıttırte
Tsarı ahsette kenınts
Iskenem ne tırısa
Dzılleyi nomey
Ruhsme eneziveg
Tsomut engomey
KUDAYRAG İRON
Ademen se şehcın fıdte
Şarey fenıkme tezınç
Mahmeta helın bıttırte
Şarı ahsette kenınç
Iskenem ne tırısa
Zılleyi nomey
Ruhsme eneziveg
Çomut engomey
İSKİT VE SARMATLARIN KONUŞTUĞU DİL
Abra – Arv
Agar – Eger
Akasa – Egaş
Amay – Amayın
Araz – Arazın
Ardar – Eldar
Arma – Arm
Arsa – Arş
Arta – Ard
Asta – Aşt
Avd – Avd
Bad – Badın
Basta – Beşte
Bınc – Bınz
Bor – Bur
Brata – Ervad
Cagar – Tseger
Cong – Tsong
Carma – Tsarm
Dunta – Dentag
Danu – Don
Dar – Darın
Dasa – Deş
Dvara – Duvar
Farna – Farn
Fid – Fid
Furt – Fırt
Gauna – Gun ( Kıl )
Gaus – Gus ( Kulak )
Huma – Hum ( Tarla )
Hvar – Hur ( Güneş )
Hvan – Honın ( Davet )
Hvarz – Horj
Koma – Kom
Kafa – Kef
Kas – Keşın
Kazar – Hezar
Liman – Limen
Madu – Mıd
Mang – Meng
Mar – Marın
Marz – Merjın
Masta – Meştı
Mata – Mad
Mizda – Mıjd
Nama – Nom
Nava – Neveg
Nıh – Nıh ( Tırnak )
Ors – Urs – Vırş
Os – Vose – Vış
Pada – Fed
Panti – Fendag
Parsu – Furs ( Farş )
Rauhsa – Ruhş
Ravag – Reveg – Rog
Ray – Reyın
Raz – Arajın
Saka – Sag – Şag
Sata – Sede – Şede
Sav – Sau – Şav
Stura – Stır – Iştır
Sugda – Sıgdeg – Şığdeg
Suhra – Sırh ( Kırmızı )
Tap – Tavın
Tars – Terşın
Hara – Hereg ( Eşek )
Hod – Hudın ( Gülmek )
Hısarta – Hsar ( Ehşar )
Zarant – Jerond
Zevak – Ziveg – Jiveg
ALAN DİLİ
Alanlardan çok fazla yazılı belge ve kelime kalmadı. 1200 yıllarından kalma ZELENCUK YAZITLARI’NDA Grek harfleri ile şu sözler okunabildi.
Ta pan huarz – De bon horj
Kinza – Çınz ( Gelin )
Fsina – Efşin
Farn – Farn
Seunge – Şavcın
14. Asırda hristiyanlıkla ilgili bir kitapta Alanca şu kelimelere rastlanmakta;
Avdi ser – Hafta başı
Stır – Büyük
Astemak pan — Sekizinci gün
Farn – Farn
Zarin kam – Jarın kom
Yine ZELENCUK YAZITLARI’NDA bir mezar taşında şöyle bir metine rastlanmıştır;
Sakbiri furt, Begatır – Begatırı furt anbalan
Anbalanı furt, lag
Özeti : Anbalan’ın oğlu lakanın mezar taşı
DİL ÖLÜMÜ
Bir dili, anadil olarak konuşan kimse kalmadığı zaman DİL ÖLÜMÜ söz konusu olur.
Eğer bir dil 50 yaşın üzerinde ve de 25 ve 50 yaşlar arasındaki yaş gurubunda, yarı konuşuculara sahipse, ve de 25 yaş altındaki yaş gurubunda bu dili konuşan kimse kalmamışsa o zaman bu dil ebeveynlerden çocuklara aktarımının mümkün olmayacağı için
( MORİBUND ) yani yarı ölü sayılır.
Üst yaşlardan yüzbinlerce konuşanı olsa dahi, dilin yok olması, ancak ve ancak tüm güçlerin seferberliği ve bu çabanın genel desteği ile engellenebilir.
BU DURUMDA YAPILACAK TEK BİRŞEY VARDIR.
Kendisini Oset aydını sayan ya da gören herkesin çok acil olarak
OSET DİLİNİ KURTARMA SEFERBERLİĞİNE KATILMASI GEREKİR.
BU SEFERBERLİK YAPILMAZSA NE OLUR ?
DİL ÖLÜR !
DİL ÖLÜRSE NE OLUR DİYE BİR SORU SORULURSA
1- ) Bu dili konuşan hiç kimse özel yaşamında ve toplumsal hayatında kendisini kendi dili ile ifade edemez.
2- ) Böylece her dil konuşanı, hem kültürel tarihini hem de tarihi kimliğini kaybeder.
İlhan Tekin
Sayı : 2011 04
