2008 yılını “Uluslararası Diller Yılı” ilan eden UNESCO’nun (Birleşmiş Milletler Eğitim Bilim ve Kültür Örgütü) Mart ayında güncellenen “Tehlike Altındaki Diller Atlası”nda, mevcut 6700 dilin 2400’ünün yok olma tehdidi altında olduğu belirtildi. 231 dil ise yok olmuş olarak kayıtlara geçti.
Atlasa göre, Türkiye’de 18 dil kaybolma tehlikesi yaşıyor, yok olan 3 dil var. Kapadokya Yunancası, Mlahso dili ve son konuşanı Tevfik Esenç’in 1992’de Manyas’ta vefat etmesiyle yok olan Ubıhça.
Tehlike faktörleri
UNESCO bir dilin ne derece tehlike altında olduğunu sınıflandırmak için dokuz ölçüt kullanıyor:
* Dilin kuşaktan kuşağa aktarılması
* Dili konuşan kişi sayısı
* Dili konuşanların toplam nüfusa oranı
* Dilin kullanım alanlarında değişiklikler
* Yeni alanlara ve ortamlara dilin tepkisi
* Dilin öğrenilmesi, o dilde okuma yazma öğrenilmesi için gerekli materyallerin varlığı
* Devletlerin ve kurumların tutum ve politikaları, dilin resmi durumu ve kullanımı
* Toplumun bireylerinin kendi dillerine yönelik tutumu
* Dille ilgili var olan belgelerin miktarı ve niteliği.
UNESCO, birçok ülkede tehlike altındaki diller için koruma programları uygularken, Türkiye’de yürüttüğü bir dil koruma programı bulunmuyor.
Türkiye’de 18 dil yok olmanın eşiğinde
UNECO’nun atlasına göre, Türkiye’de 18 dil kaybolma tehlikesi yaşıyor, yok olan 3 dil var. Kapadokya Yunancası, Mlahso dili ve son konuşanı Tevfik Esenç’in 1992’de Manyas’ta vefat etmesiyle yok olan Ubıhça.
Atlasta, yok olan diller dışındaki dünya dilleri, karşı karşıya olduğu tehlike seviyelerine göre dört gruba ayrılıyor. Bu sınıflandırmaya göre yok olma tehlikesi en az hissedilen diller, “savunmasız” olarak nitelendiriliyor. Bir dilin bu kategoride yer alması, “çocuklar tarafından da konuşulmasına rağmen bazı alanlarda kısıtlanması” anlamına geliyor. Abazaca, Çerkes dilleri ve Zazaca bu grupta yer alıyor.
“Açıkça tehlikede” kategorisi genelde toplumun en yaşlı nesli tarafından konuşulan, orta nesil tarafından anlaşılabilen ancak kullanılmayan ve çocuklara öğretilmeyen dilleri içeriyor. Bu grupta Hemşince, Lazca, Pontus Yunancası, Çingene dilleri (atlasta yalnızca Romani bulunuyor), Süryanice’ye benzeyen Suret (atlasa göre Türkiye’de konuşan kalmadı; konuşanların çoğu göçle başka ülkelere gitti) ve Ermenice yer alıyor.
“Ciddi tehlikede” kategorisinde sadece yaşlılar tarafından kullanılan diller yer alıyor. Gagavuzca, Türkiyeli Yahudilerin konuştuğu Ladino ve Süryanice bu gruba dahil.
Dile tam hakim olmayan bazı yaşlılar tarafından nadiren kullanılan diller ise “kritik durumda” olarak değerlendiriliyor. Bu kategoriye Türkiye’den giren tek dil Hertevin. Siirt kökenli, Kuzeydoğu Arami dilerinden olmasına karşın diğerlerinden oldukça farklı bu dili 1999’da bin kişi konuşuyordu.
Kafkasya dilleri de tehlike altında
UNESCO raporuna göre Rusya’da 15 dil yok olmuş. Raporda savunmasız kategorisinde değerlendirilen diller; Abazaca (Apsuwa/Abhaz dili), Adıgece (Batı Çerkesçe), Kabardeyce (Doğu Çerkesçe), Karaçay Malkarca, Çeçence, İnguşça, Osetçe, Kumukça, Avarca, Başkır dili, Latgalian dili, Lakça, Lezgice, Dargince, Tabasaran dili, Tuvan dili, Çuvaşça, Aşağı Saksonca, Belarusça ve Yakutça.
Aralarında Nogaycanın, Lezgi dillerinden Agul ve Rutulun da yer aldığı açıkça tehlike altındaki dil sayısı 49. Ciddi tehlike altında 29, kritik durumda ise 22 dil var.
Rakamlarla dillerin durumu
* 2 bin 400 dil tehlike altında. Dünya son üç kuşakta, kısıtlı sayıda konuşulan dillerin son temsilcilerinin ölmesiyle 200 dilini yitirdi.
* Toplam 6 bin dilin 538’i “kritik”, 502’si “ciddi”, 602’si “açıkça” tehlike altında. 607 dilse “savunmasız” durumda.
* 199 dili 10’dan az insan konuşuyor. 178 dilse, 10 ile 50 kişi kullanıyor.
* Dil açısından en zengin ülke, 800 lisanın bulunduğu Papua Yeni Gine. Ülkede 88 dil tehlike altında.
* Dillerin yüzde 96’sı, dünya nüfusunun yalnızca yüzde 4’ü tarafından konuşuluyor.
Sayı : 2013 05
