‘Soy ismimiz kaybolursa kimliğimiz kaybolmuş demektir’

“Dil içinde bulunduğumuz kültürden etkileniyor. Yeni soy isimleri türemiyor artık. Nasıl türeyecek ki? Kim türetecek? En temel kültür varlığımızdı bu bizim. Nesillerle birlikte şimdi soy isimlerimizi de kaybediyoruz.”

Medeniyet tarihinde soyadı kavramını kullanan ilk halklardan biri Çerkesler… Her sülalenin bir ismi ve bir arması var. Geçmişi binlerce yıl öncesine uzanan bir gelenek. Ama şimdi yok olma tehlikesiyle karşı karşıya.

Bir örnek. Hacemko Hable ya da resmi adıyla Uzuntarla. Hikâyesi Tsitsekun’un hemen ardından Sapanca Gölü’nün eteklerinde başlıyor.

“Balkanlara yerleşen Çerkesler, 93 Harbi’yle birlikte ikinci bir sürgüne maruz kaldılar” diyerek anlatıyor Hacemko Hable’nin kuruluşunu Mesude Çetinbaş.

Düzce Üniversitesi Çerkes Dili ve Edebiyatı bölümünde yüksek lisans yapan Çetinbaş, köye dair bilgi verirken dönemin Osmanlı padişahının Balkanlardan gelen bu yorgun halk arasında yer alan Hacemko Murat ve ailesine bu yeri gösterdiğini söylüyor.

Hacemkoların Çerkesler arasında bilindiğini dile getiren Çetinbaş, zamanla diğer ailelerin de buraya yerleştiğini aktarıyor:

“Hacemkolar Kafkasya’da bilinen bir aile. Onların buraya yerleşmesini haber alan 25 kadar aile Hacemko Murat’ı takip ederek buraya geliyor. Köy böylelikle büyüyor. Şu an köyde 55 sülale var. 10 kadar da köyde yaşamış ve ayrılmış aile var.

İlk gelenler Abzahlar ve çoğunluktalar. Bunun yanında Abzah, Ubıh, Mamhığ ve Şapsığ aileler de var.

Bir soy çalışması yürütebilmek için ilk gelen aileleri Osmanlı kayıtlarından buldum ve tercüme ettirdim. Bazı sülale isimleri kayıptı. Yani köyde yaşayanlarla tutmuyordu. Köyün tüm büyüklerini dolaştım ve onlara soy isimlerini, ne zaman geldiklerini sordum, diğer gelenleri tanıyıp tanımadıklarını sordum.

Cevapları elimdeki kayıtlarla karşılaştırdım. Söyledikleri şeyler Osmanlı kayıtlarıyla hemen hemen birbirini tutuyor. Bu çalışmayla köyde yaşayan tüm sülaleleri kayıt altına almış oldum.”

“İsimler günlük yaşamdan etkilenerek takılırdı”

Araştırmayı yaparken köydeki yaşlıların sülale isimlerini değil genellikle dedelerinin isimlerini söylediğini dile getiren Çetinbaş, kök sülaleleri bulmakta zorlandığını ifade ediyor.

Çetinbaş, Çerkeslerin sülale isimlerinin doğadan, hayvanlardan ve günlük yaşamdan etkilenerek konulduğunu söylüyor:

“Çerkeslerde soy isimleri genellikle yaşam tarzından etkilenerek konuluyor. Birisinin kapısının önünde köpek vardır, birisi kediden hoşlanır, birisi ağaç yetiştiricisidir, birisinin kafası büyüktür ya da birisinin eli çolaktır, birisinin yüzü beyazdır.

“Bu gibi durumlardan ifadeler çıkartılarak şekilleniyor isimler. Bize Thağapsov (тхьагъапсоу) demişler. Çerkesce Allah razı olsun, teşekkür ederim demek.

“Mesela kişi bayram günü doğmuş olsun. Ona Bayram adı takılıyor. Büyüyüp çoluk çocuğa karıştıktan sonra oğluna Bayramko yani Bayram’ın oğlu diyorlar. Daha sonra bu kelime yerleşiyor ve sonraki kuşaklarda sülale adı olarak kullanılmaya başlanıyor.

“Ya da diyelim ki köpeklere yemek veriyorsunuz, evinizin önünde köpek sürüsü var. Köpeğe ‘ha (хьа )’ deniliyor Çerkesçe. ‘Kul’ da sürü demek. Hakul, Hakul derken kişinin soy ismi Hakuleko oluyor.”

“Kültürümüz yok oluyor”

‘Bayramko’ örneğinde olduğu gibi dilin Türk ve İslamiyet kültüründen etkilendiğini söyleyen Mesude Çetinbaş, artık yeni soy isimlerinin türemediğinden söz ediyor, dominant kültürün alt kültürleri yok ettiğini söylüyor.

Soy isimlerinin Çerkes kültürünün en temel varlıklarından olduğunu anlatan Çetinbaş, üzüntüsünü dile getirdikten sonra şöyle devam ediyor:

“Maalesef yeni soy isimleri türemiyor. Nasıl türeyecek? Kim türetecek? Bunu türetenler sonuçta Çerkesçeyi bilenlerdi. Çerkesçe konuştukları için türetiyorlardı. Şu anda kim Çerkesçe konuşuyor da yeni bir isim türetecek!

“Daha biz kendi aramızda konuşmuyoruz ki… Kim doğada, yaşamda gördüğü bir şeyi Çerkesçe söyleyip birisine isim olarak takacak?

“Bu en temel kültür varlığımızdı. O da ölüyor şimdi. Dil ölünce kültür de ölüyor. İkisi birbiriyle o kadar bağlantılı ki… Kültür yoksa dil yok, dil yoksa kültür yok.

“Ben en azından soyumuz kaybolmasın diye telaş ettim ve köyün soy isimlerinin peşine düştüm. Kültürümüz kaybolsa da en azından isimlerimiz kalsın dedim. Bu her şeyden önce bizim kimliğimiz. Çünkü soy ismimiz kaybolursa kimliğimiz kaybolmuş demektir.

“Ama kültür devam etmeyince ismin kalması ne kadar anlamlı bilemiyorum. Çocuklarımız yaşatamazlarsa da kimliğimizi bilirler en azından.

“Keşke kültür bir devlet politikası olsa, devam etse. Böyle olmadığı sürece insanlar tek başına kültürü devam ettiremez. Asimile olur, unutulur gidersiniz. Ben bu duruma çok üzülüyorum.”

Köyde yaşayan sülaleler