Düzce Kazası’na 19. yy’da Yapılan Göçler Sonrası Nüfus Değişimi ve Osmanlı’nın Son Dönemlerinden Günümüze Türkiye’nin Sosyo-Kültürel Değişiminde Düzce Çerkesleri
Bu makale, “Düzce: Sefine-i Nuh’un Çerkes ve Abazaları” adlı çalışma kapsamında Nejad Özsoy ve Şimal Özcan tarafından hazırlanmıştır.
Nejad Özsoy: Makine mühendisi, araştırmacı,
e-mail: gutej@yahoo.com
Şimal Özcan: İngilizce öğretmeni, araştırmacı,
e-mail: guteyenal81@hotmail.com
Giriş
Düzce ovası tarih boyunca Anadolu’da kurulan medeniyetlerin yönetsel sınırları içinde kalmış bir bölgedir. Düzce’nin kuzeyinde, Melen çayı kıyısındaki Konuralp (Üskübü) Mahallesi mevcut arkeolojik eserleri ve antik kent kalıntıları ile yörenin tarihte bilinen ilk yerleşim yeridir. M.Ö. Bithynlerin hâkimiyetinde olan bölge sırasıyla Roma ve Doğu Roma İmparatorluğu’nun yönetsel sınırları içerisine girmiştir. Bölgenin Osmanlı hâkimiyetine girişi Osman Gazi’nin padişahlığının son yıllarında gerçekleşti. Böylelikle 1323 yılında Düzce ovası Osmanlı hâkimiyetine girmiş oldu.1 Düzce adına ulaştığımız arşivlerdeki ilk kayıt 1530 yılına ait olan Anadolu Vilayetleri Muhasebe Defteri’dir. Defterde ‘Düzce Bazar’ olarak belirtilen ve o yıllarda bir pazar yeri olan Düzce, 1530 yılında Bolu Livasına bağlı Konrapa kazası tarafından idare ediliyordu.
Düzce; coğrafi konumu, bölgenin önemli geçiş noktalarından biri olması, iklim ve bitki örtüsünün yaşam için uygun şartlar sağlaması gibi nedenlerle 19. yüzyılın ikinci yarısında ve 20. yüzyılın başlarında bölgeye yapılan göçlerde tercih edilen yerleşim birimlerinden biri olmuştur. Düzce’nin, nüfus yapısı bakımından hemen hemen Türkiye’deki her etnik gruptan insanı barındıran bir özelliği vardır. Bu kadar farklı etnik gruptan insanın Düzce’ye yerleşmesinde hiç şüphesiz Osmanlı Devleti’nin, daha sonra da Cumhuriyet döneminde izlenen iskân politikalarının da önemli rol oynadığını söylemek mümkündür. Yapılan göçler sonucu Düzce’de iskân edilen göçmenlerin sayısı yerleşik nüfusu geçmiştir. Düzce’deki bu etnik farklılık nedeniyle tarihçiler Düzce’yi Sefine-i Nuh’a benzetirler. Düzce’de yaşayan insanlar belgelerin ifadesiyle ‘kendi diniyle mütedeyyin lisanıyla mütekellim bir halktır.’ Yoğun göçmen akını öncesinde Düzce’de yerli Türkler (Manavlar), Kıptiler (Romanlar) ve Kürtler vardı. Gelen göçmenler Çerkes, Abaza, Kırım Tatarı, Bulgaristan Muhaciri, Gürcü, Laz, Hemşinli, Arnavut, Boşnak, Pomak, Rumeli göçmenleri, Ordulu ve Doğu Karadenizliler oldu. Bunların yanı sıra az sayıda Rum ve Ermeni azınlıkta Düzce’yi mesken tuttu.2
Seyyahların gözünde göç dalgası öncesi Düzce
Fransız tüccarı ve gezgini Jean Baptiste Tavernier 1632 yılında Türkiye, İran ve Hindistan’a yaptığı gezilerin ilkinde İstanbul’dan Tokat, Erzurum, Erivan ve İran’a geçerken muhtemelen Şubat ayı içinde Hendek, Düzce, Bolu yolu ile bölgemizden geçmiştir. 1676 yılında Paris’te yayınlanan gezi notlarında Düzce ‘Tuskebazar’ olarak ifade edilmektedir.3 Evliya Çelebi 1646 yılının Mayıs-Haziran aylarında Defterdarzade Mehmet Paşa ile İstanbul’dan Erzurum’a giderken, İzmit, Sapanca, Hendek, Düzce, Üskübü, Bolu, Gerede güzergâhı ile bölgeden geçmiştir ve Düzce’den ‘Düzce Pazar’ kasabası olarak bahsetmiştir.4 Kâtip Çelebi’de 17. yüzyılın ortalarında kaleme aldığı Cihannüma adlı eserinde Düzce için Düzce Pazar ifadesini kullanmıştır.5
Seyahat yazıları ve günlükleri ile tanınan İngiliz başrahip ve antropolog Richard Pococke Filistin, Anadolu ve Yunanistan yolculukları esnasında 29 Nisan da Ankara’dan İstanbul yoluna koyulur ve 6 Mayıs 1740’ta Düzce’den geçer. Düzce’yi birçok evin ve seyahat edenlerin konaklamasına kolaylık sağlayacak binaların olduğu bir köy olarak tanımlar.6 İspanyol gezgini Şövalye Ange de Gardane Anadolu seyahatinde 12-13 Nisan 1808’de geçtiği Düzce’yi orman içinde 50 kadar evin olduğu bir yerleşim yeri olarak belirtir.7 İngiliz Diplomat ve Oryantalist Sir William Gore Ouseley 27 Ağustos 1812 tarihinde uğradığı Düzce’yi şöyle tanımlar: “…Postanenin üst katından Düzce’nin büyük bir kısmını kabataslak izliyorum. Bu köyde sıra halinde dükkânları (duvarları ağaç, çatısı kiremit) olan büyükçe bir pazar ve minaresi ile kendisi ahşap olan bir cami ve arkasında bir çeşme var. Günlerden Perşembe, Pazar çok kalabalık çoğu dükkân ekmek, et, peynir, tütün, çay, şeker, barut, kilit, tarak ve kâğıt ile dolu. Dükkânlarda tüfek fişeği ve çakmaktaşı bolluğu var. Çünkü rağbet görüyor. Hemen hemen her erkek silah taşıyor ve en ufak bir olayda ya da sıklıkla eğlencede kullanıma hazır…”8 24 Mayıs 1830 tarihinde Düzce’ye gelen Amerikalı Protestan Misyoner çift Eli Smith ve Harisson Dwight’in Ermenilere yönelik yaptıkları araştırmaların seyahat notlarında Düzce olarak belirttikleri ve tarihi yapılarına vurgu yaptıkları yer muhtemelen Üskübü olup, buranın yaklaşık 200 evi olan bir Türk köyü olduğunu yazarlar.9 Fransız Bilimler Akademisi ve Paris Arkeoloji Enstitüsü üyesi olan Charles Texier Bayındırlık İşleri Müfettişi olarak 1833–37 yılları arasında Osmanlı topraklarındaki Fransız yatırımlarını teftiş ettiği sırada, Anadolu’nun büyük bir bölümünü gezdi. Kitabında Düzce’den de bahseder: “Sakarya nehrini geçtikten sonra, bir postanesi bulunan Çandak (Hendek) adındaki köye gelinir. Ötede beride rastlanan bazı eski eserlerin izlerinden, sürekli olarak Romalıların doğuya giden ana yolu üzerinde bulunulduğu anlaşılır. Sonra oldukça açık ve iyi ekilmiş bir ovadan geçilerek, adı Dusae Pros Olympum adını hatırlatan ve tarihi, çoğu mesafe haritaları üzerinde iyi bilinen bir küçük kasaba olan Düzce (Dustche)’ye ulaşılır. Otter, gezisi sırasında eski şehir ile bu küçük köyü belirleyen ve ondan beri bu görüşü muhalefete uğramayan ilk yazardır. Bazı eski eserlerin izleri bu köyün gerçekte eski bir durak yerinde kurulmuş olduğunu gösterir.”10 İngiliz doktor, coğrafyacı ve jeolog William Ainsworth 1838 yılında İstanbul’dan başlayıp, Karadeniz’i kat ederek Ankara’ya ulaştığı gezisinde 25 ile 28 Eylül tarihleri arasında Düzce, Üskübü ve Akçakoca da bulunur. Ainsworth Düzce için neredeyse 20 den fazla evi olan bir kasaba tanımını yapar.11 Osmanlı hizmetinde çalışmış ve arkeolojiden tarihe pek çok kitap yazmış olan Alman doğubilimci Andreas David Mordtmann’ın 1850 ila 1859 yılları arasındaki Anadolu seyahatlerinde 20 Ekim 1856 yılında uğradığı Düzce’yi orman içinde 60 kadar binası ve yıkık bir camisi olan oldukça fakir bir kasaba olarak belirtir.12 1861 yılının Temmuz ayında Düzce’ye gelen Fransız arkeolog Georges Perrot Düzce ovası için: “…dünyanın en verimlisi olması muhtemel”13 değerlendirmesini yapar. Alman harita subayı Walther Von Diest 1886 yılının Kasım ayında geldiği Düzce için: “Düzce’nin şimdi ki kaymakamlığında eski zamanda, bana göre kayda değer yerleşim yoktu. 1819’da Ker Porter burada mermer bezekler, mezar ve kuyu dirsekleri bulmuş ama bunların Beyköy’den buraya getirildiklerini düşünüyorum. Yoğun araştırmama karşın başka antik taş bulamadım. Düzce tamamen düzlükte, 3 km çevresinde en ufak bir yükselti bulunmuyor. Tarihi kaynaklarda ve Peutinger Levhasında belirtilen ‘Dusae pros Olympum’ adında antik bir şehir burada kurulmamıştır. Dusae ve Düzce’nin ses benzerliği, Küçük Asya’da hiçbir zaman arkeolojik şekilde bağdaştırılmamalı. Düz Türkçede ‘düz’ demektir, Düzce ‘küçük düzlük’ veya ‘düzlükte küçük bir yer’ anlamına gelir”14 ifadesini kullanır.
Düzce’ye ilk iskânlar sonrası ovadaki nüfus değişimi
Düzce 18. yüzyılda ovada bulunan yerleşim birimlerinin merkezi konumunda olan küçük bir köy hüviyetindeydi. Nüfusu 1718’li yıllarda vergi alınan hanelerin belirtildiği avarız hane kayıtlarına göre kendine bağlı yerleşimlerle birlikte 600 dolayındayken,15 1831 tarihli nüfus sayımına göre 14 farklı divana ait 24 karyede Düzce kazasının nüfusu 5892 civarındaydı.16 1844-45 yıllarını kapsayan temettü sayımlarından çıkarılan, divanlara bağlı karyelerdeki nüfus 4430 civarındaydı.17 1844-45 yıllarında yapılan temettü sayımları vergi düzenlemelerine esas olmak üzere yapıldığı için çok güvenilir olmayabilir. 1831 nüfus sayımı ile 1844-45 yılları temettü sayımları arasındaki farkın kaynağının bu olması muhtemeldir. 1844 yılına ait temettüat defterlerine göre Konuralp (Üskübü) merkez ve kır nüfusu toplamı 5310 iken yine 1844 yılına ait temettüat defterlerine göre Gümüşâbâd merkez ve kır nüfusu toplamı 825’dir.18 Bu durumda 1844 yılına ait temettüat defterlerine göre Düzce ovasındaki üç birimde toplam nüfus 10565 civarındaydı.19
1869 yılı Kastamonu Vilayet Salnamesi’nde bu nüfus 2890 hanede 14450, 1880 yılı Salnamesi’nde ise 5082 hanede 25410’du.20 Görüldüğü üzere Kafkasya’dan, Kırım’dan Doğu Karadeniz’den ve Rumeli’den gelen göçmenlerle Düzce kısa sürede büyüdü, köy sayısı ve nüfusu da buna paralel olarak arttı. 1869 yılına ait Kastamonu Vilayet Salnamesi’nde Düzce Kazasında 2890 hanede 6673 nüfus gözükmektedir.21 Aynı hane ve nüfus sayıları 1870, 1871, 1872 ve 1873 salnamelerinde de tekrarlanmaktadır.
Çerkes göçmenlerin iskânı dışında nüfus artışını etkileyecek herhangi bir gelişmenin olmadığı Düzce’de 1874 salnamesinde hane sayıları önemli ölçüde artmış ve 4260 hanede 9423 nüfus gözükmektedir.22 Osmanlı Devleti’nin bu döneminde nüfus bilgileri açısından tek kaynak tahrir defterleridir. Tahrir defterlerinde nüfus, vergi ödeyen yetişkin erkekler esas alınarak kaydedildiği için, bir yerleşim merkezinde yaşayan toplam nüfus hakkında doğrudan bilgi bulunmaz. Bu nedenle 1869 Salnamesinde verilen 6673 rakamı sadece vergi ödeyen ve ergenlik çağının üzerindeki yetişkin erkekleri ifade etmektedir.23 Salnamede verilen hane sayısını 5 ile çarparak (bir hanede ortalama beş kişi yaşadığı varsayılarak) toplam nüfus bulunur. Buna göre Düzce Kazası’nın nüfusu 1869’da 14450’dir. 1874 Salnamesinde verilen 4260 hane sayısını 5 ile çarptığımızda nüfusu 1874’te 21300 olarak buluruz. Bu artışın en belirgin nedeni Düzce’de iskân edilen Çerkes göçmenleri gözükmektedir.
1874 yılı salnamesindeki 21300 olan nüfus içerisinde yaklaşık 7-8 bine yakın Çerkes nüfus bulunmaktadır. Buna göre 1870’li yıllarda Düzce ovasındaki nüfusun yaklaşık %30’u Çerkeslerden oluşmaktadır. 1869 yılı Kastamonu Vilayet Salnamesindeki: “…oralarda külliyetli muhacirin-i Çerakese iskân olunmak hesabıyla Kasaba-ı mezkûre günden güne imar olunmakta ve kesb-i cesamet eylemektedir”24 ifadeleri de bunu doğrulamaktadır. Yine 1286 yılına ait bir arşiv belgesinde Düzce’de bir telgrafhane kurma girişimi başlatıldığı belirtilmektedir. Gerekçe olarak da Düzce’nin ‘Çerkesler mekânı’ olması ve bu halkın mahrumiyette bulunması dile getirilmiş ve bu bölgelerde telgrafhâne inşa etmenin zorunlu olduğu belirtilmiştir.25
(Devam edecek)
1 Bolu Belediyesi Bolu Araştırmaları Merkezi, Bolu Vilayeti Salnamesi (Rumi 1341 – Miladi 1925), Haz. Hamdi Birgören, 2008, s. 360.
2 Nejat Özsoy, “Çerkes ve Abazaların Düzce’de İskânı ve Kurulan Yeni Yerleşimler”, Düzce’de Tarih, Kültür ve Sanat, Düzce Belediyesi KY. Şubat 2016 Bursa, s. 372.
3 Jean Baptiste Tavernier, Les six voyages de Jean Baptiste Tavernier, Paris 1676, s.7.
4 Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 2. Cilt 1. Kitap, Yapı Kredi Yayınları 2011, s. 201.
5 Cihannüma, Kâtip Çelebi, Müteferrika Baskısı 1732, s. 653. – Cihannüma adlı eserinde Kâtip Çelebi Konrapa ve Düzce’yi: “Konrapa Üskübü cenûbun da (güney) Bolu’dan bir menzil garba (batı) yirmi karyeli bir kazadır…” diye niteler
6 Richard Pococke, A Description Of The East, and Some Other Countries, Vol. 2 – Part 2, London 1745, s. 94.
7 Ange De Gardane, Journal d’un voyage dans la Turquie d’Asie et la Perse, fait en 1807 et 1808, Paris 1809, s. 118.
8 William Ouseley, Travels in various countries of the East: more particularly Persia, Volume 3, London 1823, s. 508, 509.
9 Eli Smith – Harrison Gray Otis Dwight, Missionary Reserches in Armenia: İncluding a Journey Through Asia Minor, London 1834, s. 28. – Not: O yıllarda Düzce ovanın merkezinde yer alan bir yerleşim yeri olsa da hane ve nüfus açısından Üskübü daha kalabalıktı.
10 Ali Suat, Küçük Asya Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi, 1. Cilt Onuncu Bölüm 2. kitap, Ankara 2002, s. 139. – Metinde ismi geçen İsveç asıllı Fransız gezgin Otter Mayıs 1743’te Basra’dan başlayan yolculuğunda 15 Eylül de Düzce’den geçmiştir.
11 William Ainsworth, Travels and researches in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea, and Armenia, 1. cilt, London 1842, s. 30.
12 A. D. Mordtmann, Anatolien, Skizzen Und Reisebriefe Aus Kleinasien (1850-1859), Eingeleitet und Mit Anmerkungen Versehen Von Franz Babinger(Franz Babinger’in takdimi ve tanıtımlı Gözetimiyle), Hannover 1925.s.271-272.
13 İbrahim Bozbıyık, “1856 – 1878 Arası Dönemde Kafkasya Bölgesinden Düzce Havalisine Yapılan Göçler”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı Doktora Tezi, Kayseri, Aralık 2014, s. 104.
14 İbrahim Bozbıyık, a.g.t, s. 104, 105.
15 Zeynel Özlü, “Tanzimat Döneminde Bir Batı Karadeniz Kenti: Düzce (Sosyo – Ekonomik Analiz)”,http://www.bap.duzce.edu.tr/bapprojesonuc/Tanzimat_Doneminde_Bir_Bati_Karadeniz_Kenti_Duzce_BAP.pdf, s. 18. Erişim:11.11.2011
16 Mustafa Keskin, 1831 Tarihli Nüfus Sayımına Göre Düzce, Düzce Belediyesi Kültür Yayınları, Kasım 2014, s. 11. – Nüfus toplamında Konuralp kazası ve Gümüşâbâd kazasına ait divanlara bağlı karyeler hariçtir.
17 Zeynel Özlü, “Tanzimat Döneminde Bir Batı Karadeniz Kenti: Düzce (Sosyo – Ekonomik Analiz)”, s. 19. Erişim:11.11.2011 – Temettüat sayımlarına bakıldığında, vergi mükellefi olan hane reislerinin gelirlerinin tespiti için yapıldığını görmekteyiz. Bu defterlerde genellikle hane reisleri belirtilmiştir.
18 Zeynel Özlü, Batı Karadeniz’de Antik Bir Osmanlı Kenti: Prusias ad Hypium, Üskübü (Konuralp), İstanbul 2008, s. 42, 43. – Zeynel Özlü, “19. Yüzyılda Bir Batı Karadeniz Kenti Gümüşâbâd/Gümüşova (Sosyal-Kültürel ve Ekonomik Durum)”, s. 84.
19 Zeynel Özlü, “Tanzimat Döneminde Bir Batı Karadeniz Kenti: Düzce (Sosyo – Ekonomik Analiz)”, s. 19.
20 Bolu Belediyesi Bolu Araştırmaları Merkezi, Osmanlı Devri Kastamonu Vilayet Salnamelerinde Bolu Sancağı 1. Cilt, Haz. Güray Önal, 2011, s.38, 318. – 1869 Salnamesinde verilen 6673 rakamı sadece vergi ödeyen ve ergenlik çağının üzerindeki yetişkin erkekleri ifade ettiği düşünülmektedir. Salnamede verilen hane sayısını 5 ile çarparak (bir hanede ortalama beş kişi yaşadığı varsayılarak) toplam nüfusu tahmin edebiliriz. Buna göre Düzce Kazasının nüfusu 1869’da tahminen 14450’dir. 1874 Salnamesinde verilen 4260 hane sayısını 5 ile çarptığımızda 1874’deki nüfusu tahminen 21300 olarak buluruz.
21 Bolu Belediyesi Bolu Araştırmaları Merkezi, Osmanlı Devri Kastamonu Vilayet Salnamelerinde Bolu Sancağı 1. Cilt, s.38. – 1869 Salnamesinde verilen 2890 hanede 6673 rakamı sadece vergi ödeyen ve ergenlik çağının üzerindeki yetişkin erkekleri ifade etmektedir. Salnamede verilen hane sayısını 5 ile çarparak (bir hanede ortalama beş kişi yaşadığı varsayılarak) toplam nüfusu tahmin edebiliriz. Buna göre Düzce Kazasının nüfusu 1869’da tahminen 14450’dir.
22 Bolu Belediyesi Bolu Araştırmaları Merkezi, Osmanlı Devri Kastamonu Vilayet Salnamelerinde Bolu Sancağı 1. Cilt, s. 163. – 1874 Salnamesinde verilen 4260 hane sayısını 5 ile çarptığımızda 1874’deki nüfusu tahminen 21300 olarak buluruz.
23 1864’lü yıllarda yoğun olarak Düzce’ye gelen Çerkes muhacirler eğer 1869 salnamesindeki nüfus içerisinde gözükmüyor ise bunun nedenlerinden biride muhacir statüsü devam eden göçmenlerin cetvellere işlenmemesi olabilir.
24 Hicri 1286 (1869) Yılı Kastamonu Vilayeti Salnamesi, s. 94.
25 Zeynel Özlü, İlk Çağdan Cumhuriyet’e Bir Batı Karadeniz Kenti Düzce (Ahali-yi Sadıka/Sefine-i Nuh), Eylül 2015, İstanbul, s. 61, 62.
KAYNAKÇA
Kitaplar
AINSWORTH, William. Travels and researches in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea, and Armenia, 1. cilt, London 1842.
BAĞ, Yaşar Bağ. Önsöz, Kafkasya Üzerine Beş Konferans, İstanbul 1977.
BALİ, Rıfat N. Bir Türkleştirme Serüveni (1923 – 1945), İletişim Yayınları, 2000.
BERZEG, Sefer. Kafkasya ve Diaspora Üzerine Söyleşiler, Ankara 2011.
BERZEG, Sefer. Gurbetteki Kafkasya 2, Ankara 1987.
BESLENEY, Zeynel Abidin. Türkiye’de Çerkes Diasporasının Siyasi Tarihi, Çeviren: Evren Demirci, İstanbul Eylül 2016.
BULUT, Faik. Kürt Sorununa Çözüm Arayışları, Ozan Yayıncılık, 1998
Bolu Belediyesi Bolu Araştırmaları Merkezi. Bolu Vilayeti Salnamesi (Rumi 1341 – Miladi 1925), Haz. Hamdi Birgören, Bolu Belediyesi 2008.
Bolu Belediyesi Bolu Araştırmaları Merkezi, Osmanlı Devri Kastamonu Vilayet Salnamelerinde Bolu Sancağı 1. Cilt, Haz. Güray Önal, 2011.
BÖREKÇİ, Haz. Mehmed Çetin. Ahmet Şerif Anadolu’da Tanin 1. Cilt, Ankara, 1999.
ÇELEBİ Kâtip. Cihannüma, Müteferrika Baskısı 1732.
DE GARDANE, Ange. Journal d’un voyage dans la Turquie d’Asie et la Perse, fait en 1807 et 1808, Paris 1809.
DAĞLI, Yücel – KAHRAMAN, Seyit Ali. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi 2. Cilt 1. Kitap, Yapı Kredi Yayınları 2011.
DÜNDAR, Fuat. Türkiye Nüfus Sayımlarında Azınlıklar, İstanbul, 2000.
ERSOY, Hayri – KAMACI, Aysun. Çerkes Tarihi, Tümzamanlar Yayıncılık, İstanbul 1992.
İÇİŞLERİ BAKANLIĞI YAYINI. Son Teşkilat-ı Mülkiyede Köylerimizin Adları, İstanbul 1928.
KESKİN, Mustafa. 1831 Tarihli Nüfus Sayımına Göre Düzce, Düzce Belediyesi Kültür Yayınları, Kasım 2014.
KONRAPA, Zekai. Bolu Tarihi, Bolu 1960.
KUTAY, Cemal. Çerkes Ethem Hadisesi, Tarih Kütüphanesi Yayınları, İstanbul 1955
MORDTMANN, A. D. Anatolien, Skizzen Und Reisebriefe Aus Kleinasien (1850-1859), Eingeleitet und Mit Anmerkungen Versehen Von Franz Babinger(Franz Babinger’in takdimi ve tanıtımlı Gözetimiyle), Hannover 1925.
NİŞANYAN, Sevan. Yanlış Cumhuriyet, Kırmızı Yayınları, İstanbul 2008.
NİŞANYAN, Sevan. Hayali Coğrafyalar: Cumhuriyet Döneminde Değiştirilen Yer Adları, Tesev Yayınları, Temmuz 2011.
OUSELEY, William. Travels in various countries of the East: more particularly Persia, Volume 3, London 1823.
ONARAN, Nevzat. Türk Nüfus Mühendisliği (1914-1940), Kor Kitap, Ekim 2017 İstanbul
ÖZLÜ, Zeynel. Batı Karadeniz’de Antik Bir Osmanlı Kenti: Prusias ad Hypium, Üskübü (Konuralp), İstanbul 2008.
ÖZLÜ, Zeynel. İlk Çağdan Cumhuriyet’e Bir Batı Karadeniz Kenti Düzce (Ahali-yi Sadıka/Sefine-i Nuh), Eylül 2015, İstanbul.
ÖZSOY, Özsoy. “Çerkes ve Abazaların Düzce’de İskânı ve Kurulan Yeni Yerleşimler”, Düzce’de Tarih, Kültür ve Sanat, Düzce Belediyesi KY. Şubat 2016.
POCOCKE, Richard. A Description Of The East, and Some Other Countries, Vol. 2 – Part 2, London 1745.
SEÇKİN, Haydar. 1946 Seçimleri ve Yakın Demokrasi Tarihimiz, İstanbul 1990.
SMITH, Eli – DWIGHT, Harrison Gray Otis. Missionary Reserches in Armenia: İncluding a Journey Through Asia Minor, London 1834.
SUAT, Ali. Küçük Asya Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi, 1. Cilt Onuncu Bölüm 2. kitap, Ankara 2002.
TAVERNIER, Jean Baptiste. Les six voyages de Jean Baptiste Tavernier, Paris 1676.
TEKİN, Gülçiçek Günel. Türkiye’nin Asimilasyon ve Dilkırım Politikaları – Beyaz Soykırım, Belge Yayınları, Haziran 2012.
TÜİK, Seçilmiş Göstergelerle 2012 Düzce, Eylül 2013, Yayın No: 4050.
YILDIZ, Ahmet. Ne Mutlu Türküm Diyebilene – Türk Ulusal Kimliğinin Etno-Seküler Sınırları (1919–1938), İstanbul 2001.
Tezler
BOZBIYIK, İbrahim. “1856 – 1878 Arası Dönemde Kafkasya Bölgesinden Düzce Havalisine Yapılan Göçler”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı Doktora Tezi, Kayseri, Aralık 2014.
GİDE, Fatih. “1911-1914 Yılları Arasında İstanbul’da Yayınlanan Ğuaze (Rehber) Gazetesi Işığında Osmanlı Devleti’nde Yaşayan Çerkesler’in Siyasi ve Sosyo-Kültürel Faaliyetleri”, Nevşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Nevşehir 2011.
ÖZÇELİK, Fatih Özçelik. “Cumhuriyet Döneminde Düzce (1946-1960)”, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Anabilim Dalı Cumhuriyet Tarihi Bilim Dalı Doktora Tezi, İstanbul 2013.
İnternet Kaynakları
GUŞIPS İNTERNET SİTESİ. “Çerkesce konuşmalarına mani olunmakta”, http://www.gusips.net/news/2616-cerkesce-konusmalarina-mani-olunmakta.html
KAFKASEVİ İNTERNET SİTESİ. “Çer-Kad’dan Çerkesce Sınıfı Öğrencilerine Ödül”, http://www.kafkasevi.com/index.php/news/detail/5499
KAYA, Ayhan. “Türk Siyasetinde Farklılığa Saygının Önündeki Engeller: Çerkesler”, European University Institute koordinatörlüğünde; ‘Hoşgörü, Çoğulculuk ve Sosyal Uyum: Avrupa’daki 21.yüzyıl tehditlerine karşı yanıt’ başlıklı projenin 2012 yılı 6 nolu bülteni – http://cadmus.eui.eu/bitstream/handle/1814/22034/ACCEPT_PLURALISM_POLICY_BRIEF_2012-06_Turkey_Turkish.pdf?sequence=2
ÖZDEN, Murat. “Afeşij Emin ve Dirilen Diaspora Çerkes Şarkıları”, http://www.cerkesfed.org/2016/11/28/afesij-emin-ve-dirilen-diaspora-cerkes-sarkilari.html
ÖZLÜ, Zeynel. “Tanzimat Döneminde Bir Batı Karadeniz Kenti: Düzce (Sosyo – Ekonomik Analiz)”,http://www.bap.duzce.edu.tr/bapprojesonuc/Tanzimat_Doneminde_Bir_Bati_Karadeniz_Kenti_Duzce_BAP.pdf
TODAİE Yerel Yönetimler Merkezi, http://www.yerelnet.org.tr/belediyeler/belediye.php?belediyeid=129216
YILDIZ, Hapiy Cevdet. “Kırılma Noktaları (Geçmişten Günümüze Esintiler…)”, http://www.cherkessia.net/author_article_detail.php?article_id=4266
Salnameler
Hicri 1286 (1869) Yılı Kastamonu Vilayeti Salnamesi.
Dergi, Gazete ve Bültenler
ALPAY, Zekeriya. “Düzce ve Bölgemiz Tarihine Bir Bakış”, Yeni Düzce Gazetesi, Şubat 1982, Düzce’miz Milli Eğitiminin Öz Geçmişi, Bölüm 3.
BAJ, İ. “Elli Yılın Işığında Göçmen Kafkas Toplulukları”, Kafkasya Kültürel Dergi, Aralık 1973.
BAYKURT, Işık Baykurt. “Mektup Köşesi: Xabzelerimiz”, Düzce Kafkas Kültür Derneği Aylık Kültür, Sanat, Haber Bülteni, Mayıs-Haziran 1991, Sayı 7-8.
BERZEG, Sefer E. “Yusuf Suat Neğuç Hakkında Bazı Notlar”, Kafkas Vakfı Bülteni, Yaz 2001.
CUMHURİYET GAZETESİ. 06/01/1962.
ÇELİKKIRAN, Yasin. “Kuzey Kafkasya’ya Trustik Grup Gezisi Düzenlendi”, Kafdağı Dergisi, Ankara Kuzey Kafkasya Kültür Derneği Yayını, Ağustos – Eylül 1989, sayı 31-32.
GÜÇTEKİN, Nuri. “Çerkes Teavün Mektebi (1910-1914)”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Dergisi, Cilt:12, Sayı:23, 2013.
KAFKASYA KÜLTÜREL DERGİ. “Adige Halkı ve Sorunları”, Ocak-Şubat-Mart 1974, Sayı 43
SAFA, Peyami. “Hadiseler Arasında – İkiden Biri”, Cumhuriyet Gazetesi, 01.06.1937.
SAFA, Peyami. “Hadiseler Arasında – Kanunsuz Olmaz!”, Cumhuriyet Gazetesi, 22.12.1936.
SEPETÇİOĞLU, Tuncay Ercan. “Türkiye’de Ana Dili Türkçe Olmayan Göçmen Topluluklara Yaklaşımlara Dair Bir Örnek: Girit Göçmenleri”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl 2010, Sayı: 20-21.
TUNÇEL, Harun. “Türkiye’de İsmi Değiştirilen Köyler”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2000, Sayı 2
ÖZEN, Hilmi. “Düzce’nin Kuzey Kafkasya Kültürüne Etkileri”, Düzce Kafkas Kültür Derneği Aylık Kültür, Sanat, Haber Bülteni, Mayıs-Haziran 1991, Sayı 7-8.
TURAN, M. Aydın. “Şimali Kafkas Cemiyeti”, Tarih ve Toplum Dergisi, Nisan 1998.
