Özsöz
Ay ve Güneş Мaze / Мазэ ve Tığe / Тыгъэ kelimelerine ilişkin bazı zaman anlamını içeren kelimelerin tahlilleriyle ilgili bilgi paylaşımında bulunmak istiyorum. Yazı boyunca ay kelimesi için Maze / Мазэ, Güneş kelimesi için de Tığe / Тыгъэ kelimelerini kullanacağım. Her iki kelimenin sözlük ve ıstılahî anlamları verdikten sonra ayın Maze – Мазэ evrelerini ve güneşin Tığe- Тыгъэ zaman ve yön kavramlarıyla ilgili dile katkılarını irdelemeye çalışacağım.
Ay’ın (Maze) evreleri ve ay kelimesinin tahlili
Öncelikle Adige dilinde özellikle fiilleri tahlil ederken, kelimelerin nesne yönünden yapılarını (fiilin geşlilik – geçizsizlik hali) iyi bilmemiz gerekir. Adige dilinde kimi kelimeler doğrudan geçişli iken yani devamlı olarak nesne alır. Örneğin hı / хьы: götür kelimesi hep geçişli yani nesne alan bir fiildir. Kimi fiillerde de ( э – ы / e – ı) sesli harflerin değişimiyle fiilin geçişli ve geçizsizlik durumları da değişmektedir. Örneğin şefın / щэфын (bir şeyi satın almak) kelimesi geçişli iken, şefen / щэфэн (alış – veriş yapmak) kelimesi ise geçişsiz bir fiildir. Bir işi yapıyor anlamına gelen geçişli fiil lejın / лэжьын ile bir işte çalışıyor olma anlamına gelen lejen / лэжьэн geçişsiz fiili de aynıdır. Adige dilinde [Çerkesçe] bu tarz nesne almayan fiillerin şimdiki zaman1 3. Şahıs fiil çekimi ma- / me- (ма- / -мэ) ön çekim ekiyle yapılır. Bunun çekimini ileride vereceğim.
Adige dilinde [Çerkesçe] maze / мазэ) kelimesi Türkçede ay anlamına gelmektedir. Kelime, Mr. Jacop Grimm’in, dilin doğuş sürecinde kelimeler tanımlama yapmalıdır, ifadesine tam da bir tanımlama örneğidir. Öncelikle ay anlamına gelen maze / мазэ kelimesinin dönmek anlamındaki ze – зэ fiil kökünden isimleştiğini teyit etmiş olayım. Kelimelerde tanımlama özelliğinin olması ilksel ve orijinal dillerin asli bir kuralıdır. Bunu burada hatırlatmakta faydalı olduğunu görüyorum. Ayrıca Adige dilinde, yılı oluşturan on iki aydan her biri için de maze / мазэ kelimesi kullanılır. Bu da bize ay anlamındaki maze / мазэ, ay’ın devamlı olarak hareket halinde olduğunu tanımlamış oluyor. Yani kelime kendisini bize anlatıyor. Ayrıca, sayılı günlerden oluşan ve yılın on iki evrelerini meydana getiren ay kelimesi de birbiri ardı sıra giden yılın aylarının döngüsünü de ifade etmesi oldukça manidardır. Yani maze / мазэ hem uydu olan ay hem de yılı oluşturan ay anlamında oluşu aynı döngüsel olgunun bir ifadesidir. Şunu söylemekte de yarar var Türkçede de bahsettiğimiz her iki olgu da ay kelimesiyle ifade edilmektedir. Ancak, ay kelimesi bize bir şey anlatmamaktadır. Sadece ezberlenesi bir kelimedir. Bu başka seslerden meydana gelmiş de olabilirdi. Bu durum da neden o kelimeyle o kavramı ya da o olguyu karşılıyoruz, dediğimizde herhangi bir cevap söz konusu değildir.
Maze / Мазэ kelimesi Adige dilinin Ubıx şivesinde de medza / мэдза, Abaza – Abhaz dilinde de Amze – Амзэ (мэзэ-мзэ) şeklinde geçmektedir. Ancak Abaza dilinde mze / мзэ dönme, dönen gibi bir tanımlama yapmamaktadır.
https://en.wiktionary.org/wiki/Reconstruction:ProtoNorthwest_Caucasian/m%C9%99z%C3%A1
Dilin orijinal ve ilksellik yapısını gösteren iki önemli veriden biri, kelimenin yansımadan doğmuş olma durumu, bir diğeri de kelimenin tanımlama özelliğine sahip olmasıdır. Kelime başlangıçta bir özden doğar ve zamanla yeni anlamlar kuşanarak genişler. Adige dilindeki maze / мазэ kelimesi de tam da buna güzel bir örnektir. Kelimeyi irdeleyelim.
Maze / мазэ: Ay demektir. İlk bakışta kök halinde isim sanılır. Oysa kelimenin kökü ze-n /зэ-н fiilidir. Sondaki (-n / -н) sesi mastar ekidir. Ze / зэ, dön emir kipi olabildiği gibi, fiilin Bitmemiş Zaman yani Türkçede ‘geniş zaman’ dediğimiz kipin çekimli halidir. Çoğunlukla ğe / зъэ ettirgen önekiyle birlikte kullanılır. Ğaze / зъазэ: geri dön, örneğinde olduğu gibi. Öyleyse fiilin şimdiki zaman çekimini yapalım ve 3. tekil kipine dikkat edelim.
Zen fiilinin şimdiki zaman çekimi
- tekil:Сэзэ- Seze: dönüyorum
- tekil:Озэ- Weze: dönüyorsun
3.tekil Мазэ – Maze: dönüyor
- çoğul:Тэзэ- Teze: dönüyoruz
- çoğul:Шъозэ- Shoze: dönüyorsunuz
- çoğul:Мазэх- Mazex: dönüyorlar
Fiil kendine özgü bir fiil, nesne almaz, yani fiil geçişsiz bir fiildir. 3.tekil şekli me-, önekiyle çekimlenir. Neden me olduğu konusu ise dil felsefesine girer. Şimdilik meslek sırrı olarak bende kalsın. Öyleyse maze / мазэ, kelimesi, dönen anlamında bir varlığın yapmış olduğu eylemin tanımlamasıyla isimleşmiştir.
Hattiler döneminden kalma Kayseri’de olduğu sanılan Mazaka / Мазака diye bilinen yerleşkenin adı da işte bu Maze / Мазэ, kelimesinden geldiğini tahmin ediyorum. Kelimenin sonundaki kxhe / кxъэ ek olarak anlaşılmamalıdır çünkü o bir kelimedir ve mezar anlamındadır. Öyleyse Mazaka / Mэзакъэ dediğimizde ayın battıktan sonraki karanlık evresini ‘Ayın gömüldüğü kabir’ tanımlamasıyla dile getirmiş oluyoruz. Bu vesileyle katkıda bulunmak istedim. Bu konu ayın durumlarını verdiğimizde daha net bir şekilde anlaşılacaktır.
Bilindiği gibi ay hilal halinden dolunay evresine kadarki bir ayın dört temel evresinin kelime karşılıkları ile ayın bir günlük sürecini ele alacağız. Amacımız coğrafya dersindeki ayın sekiz evresini işlemek değildir elbet.
Ay’ın ilk on beş gün içerisindeki dört ana evresi şöyledir:
- Ay’ın ilk hali. Hilal:Mezape/ мэзапэ. Kelime açılımı, ayın ilki, demektir.
- Ay’ın 4-7 günlerdeki çeyrek hali:Mezenıkho/ мэзэныкъо. Kelimenin açılımı, yarım ay, demektir.
- Ay’ın yarım hali: Mezağo / мэзагъо. Kelimenin açılımı, yarım ay demektir.
- Ay’ın tam hali. Dolunay: Meze xhuray / мэзэхъурай. Kelimenin açılımı, yuvarlak ay, demektir.
Ay’ın son on beş gün içerisindeki dört ana evresi şöyledir.:
Ay’ın hali. Dolunay: Meze xhuray / мэзэхъурай
Ay’ın yarım hali: Mezağo / мэзагъо
Ay’ın çeyrek hali: Mezenıkho / мэзэныкъо
Ayın son hali: Mezaç’e / Мэзак|э (мэзахэ)
Ayrıca yukarıda bahsi geçen ayın karanlık evresi için mezakhe / мэзакъэ kelimesine değinmiştik. Adige-Şapsığ şivemizde bu kelime rewmezakhe / рэумэзакъэ şeklinde ifade edilmektedir. Mezaxe / Мэзахэ kelimesi için de aynı anlama gelen rewmezax / rewмэзах kelimesi kullanılmaktadır. Mezape / мэзапэ kelimesini de rewmezap / рэумэзап şeklinde kullanmaktadırlar.
Adige dilinde sıfatlar isimden sonraya gelir ve çoğu kez kelimeye bitişik yazılır. Ayrıca bir kelimedeki a ve e seslileri dilin hareketli bir dil olması nedeniyle sıkça yer değiştirir. Burada ses olayı konusuna derinlemesine girmeyi gerek görmüyorum.
Dolunay: Mezağo / мэзагъо kelimesinin açılımı iki türlü anlamak mümkündür. Biri ay vakti, diğeri sarı ay, ayın turuncu renk aldığı hal. İkincisi ise sarı ay, anlamındadır.
Ayrıca, kelimenin sonundaki -ğo | -гъо hecesi zaman anlamına gelen ğo | гъо kelimesiyle sesteş olarak da düşünmek mümkündür. Adige dilinde sıfatlar isimden sonra gelir. Özellikle şxhuant’e / шхъуант|э (mavi), fıjı / фыжьы (beyaz), ğojı / гъожьы (sarı), plhıjı / плъыжьы (kırmızı) renk bildiren kelimelerin ilk heceleri ekmiş gibi ismin sonunda kullanılır. Şhatsığo/шъхьацыгъо: şhats ğoj / шъхьац гъожь. Sarı saç örneğinde olduğu gibi.
Ayrıca Adigecede maze / мазэ (ay) kelimesiyle ifade edilen güzel söylemler vardır. Mehtaplı gece tamlama ve tanımlamasına karşılık olarak ay zamanı gecesi tanımlamasıyla, mezeğo cheş / мэзэгъо чъэщ oldukça güzel bir söylemdir.
Mezeğo nef / Мэзэгъо нэф ise ay (mehtap) ışığı demektir.
Mezeğo nefışxo / мэзэ нэфышхо, deyimiyle kocaman mehtap aydınlığı tanımlaması yapılır.
Mezeğo dax / мэзэгъо дах, güzel mehtap demektir.
Ayrıca, Mezeğo / мэзэгъо kelimesi şarkılarımızda da (wored) yerini almıştır.
Bunların dışında ayın gelişi ve gidişiyle ilgili olarak;
Yeni ayın gelişine, ay girdi: mazer khihağ / мазэр къихьагъэ,
Ayın ilk görünmesine, ay elledi yani ay kendini belli etti anlamında, mazer khêağ / мазэр къе|агъ,
Ayın çıkması, ay çıktı anlamında / мазэр ик|ыгъ ifadesi kullanılır.
Adige dilimde kız ismi olarak da Mаze / Мазэ, Mezаğo / Мэзагъо, Mezeğo nef / Мэзэгъо нэф, Mezape / Мэзапэ kelimeleri kullanılmaktadır.
Özelliklere kız çocukla konuşulurken, simezeğo nef / симэхэгъо нэф: ay ışığım, simezeğo dışşem fede / симэзэгъо дышъэм фэдэ: Altın gibi ay ışığım olan, şeklinde iltifatlı sözler kullanılırdı.
Sonraki yazımda Güneş kelimesini ele alacağım.
