Abhazya Cumhuriyeti Bağımsız Kamu Denetçisi, ‘Ombudsperson – Ombudsman’
8 Mart dolayısıyla çıkardığımız bu sayıda Abhazya’nın kamu denetçisi olan Asida Şakrıl’dan bahsetmek istiyorum. Kendisiyle Ağustos 2021’de yaptığım görüşme ve kurumun web sayfalarına dayanarak kamu denetçiliği sistemini biraz anlatmaya çalışacağım (bknz.1).
Kamu denetçiliği sistemi ilk olarak 18. yüzyılda (1713) İsveç’te kabul edilmiş, daha sonra da diğer İskandinav ülkelerinde ve onu izleyen dönemlerde pek çok ülkede benimsenmiştir. Avrupa Birliği ise kurucu anlaşması olan Maastricht ile (1992) kamu denetçiliği kurumunu kabul ederek ilk kamu denetçisini 1995 yılında seçer (bknz.2). Türkiye’de ilk olarak 2006 yılında yasama organının seçeceği şekilde Kamu Denetçiliği Kanunu çıkarılır, ancak kanun anayasaya uygun olmadığı gerekçesiyle 2008’de iptal edilir. 2010 yılında, tekrar yasama organının seçeceği şekilde Kamu Denetçiliği Kurumu’nun da yer aldığı anayasa değişiklikleri halkoylamasına sunulur ve kabul edilir. Haziran 2012’de artık anayasada yeri olan ‘Kamu Denetçiliği Kurumu’ Resmi Gazete’de yayımlanır, kamu başdenetçisi ve denetçiler dört yılda bir TBMM tarafından seçilir (bknz.3).
Kamu denetçisinin görevi sivilleri kamunun (idarenin) aldığı yanlış, hatalı karar ve uygulamalara karşı korumak, haksızlıkları tespit etmek için her türlü bilgi, belge ve kaynağa ulaşıp, örneğin hapisteki mahkûmlarla görüşme gibi, telafisi ve başka bireylere yapılmaması için mücadele etmek. O yüzden çağdaş hukuk kuralları, demokrasi, insan hakları ve özgürlükler çerçevesinde özverili çalışma yapmayı gerektiren bir kurum. Bağımsız bir kurum olan Kamu Denetçiliği Kurumu’nun etkinliğini, ülkedeki demokratik hukuk sisteminin işleyişi ve denetçinin rapor ve önerilerinin idare tarafından ne kadar dikkate alındığı ile de değerlendirmek gerekir. İdarenin uygulamalarının, ulusal ve uluslararası demokratik hukuk kuralları çerçevesinde çalışmasını denetleyen kurumun öneri ve raporlarına uyulmaması durumunda genellikle cezai bir yaptırım söz konusu değildir. İdarenin yaptığı hata, ihlal veya eksiklikler raporlanarak bunların giderilmesi sağlanmaya çalışılır. Ayrıca basın, yayın ve medya aracılığıyla kamuoyu oluşturulmaya çalışılabilir. O yüzden de ülkedeki demokratik hukuk sisteminin işlerliği ve idarenin kurumu dikkate alması bireyler ve toplum için önemlidir.
Mart 2018’den beri Abhazya’nın ikinci bağımsız kamu denetçisi olarak görev yapan Asida Şakrıl, 1966 yılında Gudauta kentinin Lıknı (Lyknı) köyünde doğar. Abhazya Devlet Üniversitesi Filoji Fakültesi’nden mezun olduktan sonra bir süre Rus dili ve edebiyatı öğretmenliği yapar. 1997 yılı itibariyle kamu denetçisi seçildiği zamana kadar başkent Sohum’daki önemli bir sivil toplum kuruluşu olan İnsani Programlar Merkezi’nde (Center for Humanitarian Programs) hukuk danışmanlığı, insan hakları konusunda bilincin artırılması, sivil aktivizm eğitimi, eğitimciler ve öğrenciler dahil sivil inisiyatifin güçlendirilmesi, insan haklarının korunması konusunda yargı ve diğer kurumların etkinliğinin artırılması, hapistekilerin rehabilitasyonu ve bağımsızlık savaşındaki (1992-1993) kayıp bireylerle ilgili çalışmalarda görev almıştır. 2011-2016 yılları arasında Abhazya Parlamentosu’na benzer, toplumdaki saygın ve sevilen kişilerden oluşan Abhazya Halk Meclisi’nde görev yapmıştır.
Asida Şakrıl, Abhazya’nın ikinci bağımsız kamu denetçisi olsa da, kamu denetçiliği kurumu 1997 yılında Abhazya parlamentosu tarafından çıkarılan ‘Abhazya Cumhuriyeti İnsan Hakları Denetim Kurumu’ kanunu (On the Human Rights Ombudsman in the Republic of Abkhazia) ile ‘Ulusal İnsan Hakları Komisyonu’na (UİHK) bağlı olarak oluşturulmuştur. Bu kurum ulusal kanun ve yönetmeliklerin uluslararası hukuk ve kanunlara uygun olması ve insan hakları ve özgürlükler konusunda yürütmeyi denetleyerek, yapılacak düzenlemelerle ilgili önerilerde bulunabilmektedir. Diğer taraftan 2007 yılında Kamu Denetçisi görevi oluşturularak, UİHK yerine cumhurbaşkanına bağlı olarak tanımlanır. Cumhurbaşkanına bağlı çalışan ilk kamu denetçisi olan Georgi A. Otırba bu göreve atanır ve görevine 2016 yılına kadar devam eder. Yürütmeyi denetlemesi gereken denetçinin, yürütmenin başı olan cumhurbaşkanına bağlı çalışması onun bağımsız çalışmasına engel oluşturduğu için, kamu denetçisi olan Georgi A. Otırba dahil, insan hakları, sivil hak ve özgürlükler konularında çalışan sivil toplum kuruluşları ve parlamenterler kamu denetçisi kurumunun bağımsız olması konusunda çalışmalara başlarlar. Bu dönemde, Avrupa Komisyonu İnsan Hakları Komiserliği de yapan, Avrupa Birliği, Birleşmiş Milletler ve İsveç Olof Palme Enstitüsü’nde uzun yıllar çalışan Thomas Hammemberg’in de 2015 – 2016 yılları arasında Abhazya ve Gürcistan’da insan hakları konusunda görüşmeler yaptığı (bknz. 4) ve bu çalışmaların da bağımsız kamu denetçisi sistemine geçilmesinde olumlu katkısı olduğu anlaşılıyor. 2016 yılındaki çıkarılan kanun sonrasında ilk bağımsız kamu denetçisi olan Zurab Marşan, şubat ayında parlamento tarafından seçilir. Kendisi daha önce G. A. Otırba’nın yardımcılığını da yapmış, ancak göreve başladıktan sonra bütçe, ekipman ve personel eksikliği olan kurumu işler hale getiremediği için istifa etmiştir. Daha sonra Abhazya Parlamentosu iki adaylı seçimle sivil toplumdan gelen ilk kadın kamu denetçisi olarak Asida Şakrıl’ı seçer.
Asida Şakrıl da bütçe kabulü sonrasında göreve başladığı için ofis, ekipman ve kadro sorunlarıyla kendisinin de karşılaştığını, ilk altı ay yıllardır çalıştığı, yönetiminde yer aldığı ve üyesi olduğu İnsani Programlar Merkezi’ndeki (İPM) ofisini ekibiyle birlikte kullanmaya devam ettiğini anlattı. Ancak bunun en önemli sorun olmadığını, bir taraftan gelen şikâyetleri hukukçular ile araştırmaya, çözüm üretmeye çalışırken, diğer taraftan bürokrasiye ve idareye bağımsız kamu denetçisi kurumunu ve çalışma şeklini kabul ettirmeye çalışmasının oldukça fazla zaman aldığını aktardı. Örneğin, Adalet Bakanlığı’ndaki görev değişikliklerinde hapishanelerdeki mahkûmlarla görüşme taleplerine neden izin verilmesi gerektiğini tekrar tekrar anlattıklarının altını çizdi. Bir insan hakları ihlali veya idarenin hatası sonucunda bireylerin zarar görmesi durumunda raporlamanın yeterli olmadığını, bürokratların hangi kanuna aykırı davrandıkları, tazmin ve tekrar yapılmaması için nasıl önlem almaları konularına ikna edilmelerinin önemini belirtti. Kendilerine pek çok konuda, örneğin insan hakları ihlali, yargının verdiği kararlara uyulmaması, hapisteki insanlara yapılan kötü muamele ya da Abhazya’nın doğusunda Gal bölgesindeki vatandaşlarla ilgili hak ihlalleri vb. konularında başvurular olduğunu, her başvuru ve dokümanla tek tek ilgilendiklerini ifade etti. Görüşme sırasında Suriye veya diğer diasporalardan Abhazya’ya geri dönenlerden başvuru olup olmadığı konusunu da konuştuk. Yakın dönemde geri dönen bir kişinin yakınlarına vatandaşlık verilip kendisine verilmediği için başvuru yaptığını, ancak geri dönen vatandaşlardan fazla başvuru almadıklarını söyledi. Geri dönen vatandaşlar arasında kurumla ilgili farkındalık yaratmanın yararlı olacağı da konuşuldu.
Kamu denetçisinin etkin çalışabilmesi için kendi bağımsız bütçesi ve onu kullanabilmesi önemli. Asida Şakrıl oldukça detaylı hazırladığı ilk bütçe önerisinin çok altında bir bütçenin kurumuna tahsis edildiğini, ancak ikinci yıl itibariyle önerdiklerine yakın bir bütçeyi onaylatabildiğini anlattı. Göreve başladığından beri bütçesi kapsamında uzman hukukçular ve bağımsız insan hakları savunucularını kadrosuna dahil etmeye çalıştığının altını çizdi. Kurumun web sitesinde Abhazya Cumhuriyeti İnsan Hakları Kamu Denetimi ofis sorumlusu olarak Saida Şamba, uzman hukukçular olarak Said Gezerdaa, Madina Lazareva, Madina Khaguş ve başmuhasip olarak da Ilona Akaba’nın bilgileri var. Görüşmemizde aralarında iki tercüman ve deneyimli hukukçuların da olduğu 10 kişilik bir ekipten bahsedildi. Ancak bütçe nedeniyle sadece iki uzman hukukçunun tam zamanlı çalışabildiklerini, diğerlerinin ise yazı zamanlı çalışabildiklerini belirtildi. Pandeminin başlamasıyla kurumun bütçesinin çok az bir kısmını alabildiklerini, bu nedenle araştırma ve yayın bütçesini kısmak zorunda kaldıklarını anlattı. Ancak 2021 itibariyle 2018, 2019 ve 2020 raporlarını basıp dağıtmaya kaynak ayırabildiklerini ifade etti.
Sonuç olarak kamu denetçisinin görevi, sivilleri kamunun yaptığı haksız uygulamalara karşı korumak. Asida Şakrıl ve ekibi, çağdaş demokratik hukuk kuralları, insan hakları ve özgürlükler kapsamında çalışarak, insan hakları ihlallerinin tespiti, tazmini ve tekrar etmemesi için çalışmalar yapıyorlar. Bunun için gerektiğinde uzman hukukçulardan destek alıyor, raporlar yazıyor, kamuoyu oluşmak için televizyonda, basında ya da parlamentoda açıklamalar yapıyorlar. Şakrıl, Abhazya’da demokratik yönetim, denetim vb. konularda ciddi eğitim ihtiyacı olduğunun altını çiziyor. Bu konuda sivil toplum kurumlarının öncü olması gerektiğini, sivil toplum ve insan hakları gönüllülerinin her zaman kendilerine destek verdiğini de aktarıyor (bknz.5).
* Berlin Özgür Üniversitesi, Einstein Misafir Araştırmacısı
Referanslar
1- www.ombudsmanra.org; https://www.ombudsmanra.org/institut-upolnomochennogo/istoriya/detail/168/
2- https://www.ombudsman.europa.eu/en/history
3- Efe, H. ve Demirci, M. (2013). Ombudsman kavramı ve Türkiye’deki kamu denetçiliği kurumundan Beklentiler. Sayıştay Dergisi, 90, s. 49-72.
4- Hammarberg, T. and Bruno, M, (2017). Human Rights in Abkhazia Today, Report. https://www.palmecenter.se/wp-content/uploads/2017/07/Human-Rights-in-Abkhazia-Today-report-by-Thomas-Hammarberg-and-Magdalena-Grono.pdf
5- İPM direktörlerden Diana Kerselyan’a yoğun mesaisi sonrasında gönüllü çevirmenliği için teşekkür ediyorum.
