Değerli okurlarımız,
Ahmet Cevat Benk’in hazırladığı bu araştırma dosyasında; Türkiye’de yaşayan Çerkeslerin yerleşimleri, tarihçeleri, nüfusları, ekonomileri, asimilasyon karşısındaki kayıpları gibi bilgiler paylaşılıyor.
Sizler de yaşadığınız bölgelerden ya da başka illerden bu konuyla ilgili arşiv bilgilerini ulaştırarak katkıda bulunabilirsiniz.
ahmetcevatbenk@gmail.com
Manisa ili, Türkiye’nin Ege Bölgesi’nde, İzmir iline 38 km mesafededir. Hava ve deniz ulaşımı İzmir üzerinden sağlanmaktadır. İl, Osmanlı döneminde Saruhan Sancağı olarak anılmaktadır.
Tarihçe
Manisa Çerkeslerinin tamamı Batı Adigey bölgesinden gelen Çerkeslerden oluşmaktadır. Manisa bölgesine sevk edilen Çerkeslerin ilk bölümü hicri takvimle 1277, miladi takvimle 1861 yılında; ikinci bölümü hicri 1303, miladi 1887 yılında; üçüncü grup ise daha önce şimdiki Bulgaristan sınırlarında olan Sofya ili İhtiman kazasına yerleştirilip, Osmanlı devletinin Balkanlar yenilgisinden sonra Anadolu’ya gönderilen Çerkeslerden oluşmaktadır. (Bknz. BOA. YB: 3008-26 TARİH-25.01.1319)
İlk grup olan Çerkesler, Çarlık Rusya’sı-Abzeh savaşı sırasında sevk edilen Abzeh Çerkeslerinden, ikinci grup ise 93 Harbi’nden (1877-78) sonra, Rusların Kuban Bölgesi’nde zorunlu göçe tabi tuttuğu Abzeh, Şapsığ ve Ubıh Çerkeslerinden oluşmaktadır.
Manisa bölgesine yerleştirilen Çerkesler, Manisa ili merkez Karaağaçlı, Yenimahmudiye ve Gülbahçe’ye, Saruhanlı ilçesi Yeniosmaniye ve Hamidiye Köyü’ne, Salihli ilçesi Kırveli ve Süleymaniye köylerine, Akhisar ilçesi Zeytinliova bölgesinde Kavakdere (Mecidiye) Köyü’ne, Turgutlu ilçesinde Yaya Köyü ve Nif nahiyesine, Soma ilçesinde Soma Çayırı bölgesine yerleştirilmişlerdir. Karaağaçlı Köyü’ne yerleşen Çerkeslerin bir bölümü de daha önce Kosova bölgesine yerleştirilip daha sonra Anadolu’ya gelenlerdendir.
Yunusemre ilçesinin Gülbahçe Köyü’ne de Abazalar yerleştirilmiştir. Gülbahçe Köyü’ne, Mahmudiye Köyü’nden göç etmiş iki hane Çerkes aile de bulunmaktadır. Osmanlı arşivlerinde yer alan 25.02.1285 tarih ve F: ŞD /K1375 S:2 no’lu belgede Abaza muhacirlerin, miladi 1868, hicri 25.02.1285’te Manisa’ya yerleştirildikleri halde İznik’e nakledilmek için dilekçe verenler olduğu ve bu durumun değerlendirilmesi için Saruhan Sancağı tarafından Aydın Valiliği’ne bilgi yazısı yazıldığı görülmektedir.
Manisa iline iskânı yapılan Çerkes yerleşkelerinin bazılarının zaman içinde yok olduğu görülmektedir. Nif kasabasına yerleşimin Osmanlı arşiv belgelerinde yer aldığı ancak bu kasabaya yerleşen Çerkeslerin sıtma hastalığı nedeniyle kitlesel olarak yok oldukları, kalanların da şehir merkezlerine göç ettiği anlaşılmaktadır. Yine Turgutlu ilçesine bağlı Yaya Köyü’nün göç ederek boşaldığı, Dedeli Köyü’nün ise yüzyılın ilk çeyreğinde bütünüyle yandığı, kalanların Mahmudiye Köyü’ne göç ettiği sözlü tarih araştırması bölümünde Mahmudiye köylüleri tarafından ifade edilmektedir (Kaynak kişi Ramazan Ersöz). Osmanlı döneminde Çerkeslerin yerleştirildiği, bugünlerde Çerkes kalmayan Salihli ilçesinde Killi, Soma ilçesinde Piyale gibi köyler de bulunmaktadır.
Manisa bölgesi Çerkesleri de Marmara Bölgesi Çerkesleri gibi Çerkes Ethem olayından etkilenmiştir. Ethem’in karargâhının Salihli’de olması, Teşkilat-ı Mahsusa’nın yöneticilerinden Kuşçubaşı Eşref’in de Salihli’de olması, Kurtuluş Savaşı planlamalarının bu bölgeden yapılması, savaşın bitmesinden sonraki tasfiye sürecinde bölgede yaşayan Çerkeslerin olumsuz etkilenmesine neden olmuştur. Köyler boşalmıştır.
Şehzadeler ilçesi Karaağaçlı Mahallesi
İlçe merkezine 15 km mesafede olan Karaağaçlı, daha önce kasaba iken Manisa ilinin büyükşehir olmasıyla birlikte mahalle olmuştur. Çerkeslerin bölgeye nakli sırasında küçük bir nahiye olan Karaağaçlı, zaman içinde kentleşerek Manisa’nın bir mahallesi haline gelmiştir. Coğrafi olarak da Manisa’nın hemen bitişiğinde olan eski nahiye bugün kent merkezinde sayılmaktadır. Bugün yaklaşık 50 hane bu bölgede, Kafkas Sokak’ta yaşamaktadırlar. Yine Karaağaçlı Mahallesi’ne 1 km uzaklıktaki Sebahattin Kurt Caddesi’nde, Bingöl ili Kiğı ilçesi Karapolat Köyü’nden gelip yerleşen 5 hane Abzeh Çerkes yaşamaktadır.
Dil ve kültür
Karaağaç Çerkesleri kent merkezinde kalmış olmaları nedeniyle biraz daha hızlı asimilasyona uğramışlardır. Genel olarak kendilerinin Çerkeslerin hangi boyundan ve sülalesinden olduklarını ifade edememektedirler. Dilin konuşulma yaşı, 40 ve üzeri Çerkeslerle sınırlıdır. Mahallede yaşayanlar, Şapsığ boyundan Çerkeslerdir.
Düğünler genel olarak yerel enstrümanlarla yapılmakla birlikte zaman zaman Çerkes dans ve enstrümanları kullanılmaktadır.
Yabancı evlilikler %30 civarındadır.
Mahallede yaşayan sülaleler
Kafkas mahallesi: Nepsew, Şaĺako.
Sebahattin Kurt Caddesi: Śey, Çemiı’, Şhag.
Şehzadeler ilçesi Çerkesmahmudiye (Yenimahmudiye)
Çerkesmahmudiye Köyü ile Manisa il merkezi mesafesi 14 km’dir. Nüfus 200 civarındadır. Köy, Çerkeslerin Abzeh ve Şapsığ boylarından oluşmaktadır.
Köy başlangıçta Çerkes köyü olarak kurulmuşsa da bugünlerde Çerkes nüfus sayısı yerli halka göre azalmıştır. Kısaca köy sakinleri yerlerini satarak başka yerleşim yerlerine geçmişlerdir.
Dil ve kültür
40 ve üzeri yaştakiler genel olarak dili konuşur. Düğünler genel olarak karma enstrümanlarla yapılır. Evlenenlerin iki tarafı da Çerkes ise genel olarak Çerkes dans ve enstrümanları kullanılır. Düğün yabancı evlilik ise her iki tür enstrüman kullanılır. Yabancı evlilik oranı %20 civarında olup, bu rakam son zamanlarda düşmeye başlamıştır.
Köyde yaşayan sülaleler
Çermıt, Çemıće, Dıwo, Gış, Ğawneşko, Kuşıj, Ĺampej, Nedax, Taymaz, Tıme, Turkaw, Hamte.
Şehzadeler ilçesi Karayenice Köyü (Çerkesyenice)
Karayenice Köyü Çerkesler tarafından kurulan bir köy iken, Manisa ilinin büyükşehir olması ile birlikte mahalleye dönüşmüştür. Köy, bulunduğu coğrafya nedeniyle oldukça fazla göç almıştır. Tarıma son derece elverişli bir alan olmasına rağmen hızlı bir şekilde konutlaşmış, çevre köylerden çok yoğun göç almıştır. Köyün ismi Çerkesyenice iken Karayenice Mahallesi olarak değiştirilmiştir.
Köyün mahalle haline gelmesiyle birlikte Çerkeslerin büyük bölümü arazilerini satarak büyük kentlere göç etmişlerdir.
Sülale beyan edecek kişi bulunamamıştır.
Salihli ilçesi Süleymaniye Köyü (Tekkeşan)
Salihli ilçesi ile Süleymaniye Köyü arası 13 km’dir. Köy sakinlerinin büyük bölümü Çerkes Ethem’in ordusunda görev yaptığından, tasfiye sürecinde köy büyük ölçüde boşalmıştır.
Ayrılan köy sakinlerinin mirasçıları köydeki haklarını sattıklarından köydeki Çerkes hane sayısı 15’e düşmüştür.
Bu köyden 1885 doğumlu Bekir Koşucu ilk uluslararası jokeylerden biridir. Adına yarışlar düzenlenir.
Dil ve kültür
Süleymaniye karma bir köy olduğu için Çerkes örf ve âdetleri yaşam biçimine yansımamaktadır. Dil bilme yaşı 50-60’ın üzerindedir. Yabancı evlilikler %50’lerdedir. Düğünler genel olarak yerel enstrümanlarla yapılır. Düğün yapan tarafların ikisi de Çerkes ise düğünün bir bölümü Çerkes dans ve enstrümanları ile yapılır.
Köyde yaşayan sülaleler
Habraçü, Xuáj, Şewcen.
Saruhanlı ilçesi Çerkes Osmaniye Köyü (Tepeağıl)
Köy, Saruhanlı’ya 35, Manisa’ya 40 km mesafededir.
Köyün tamamı Çerkestir, başlangıçta yaklaşık 500-600 hane olarak kurulmuştur. 1.500-2.000 nüfusa sahipken kentleşmeyle birlikte nüfus hızla düşmüştür. Bugünlerde köyde yaşayan nüfus 250 civarındadır. Abzeh ve Şapsığlar yaşamaktadır.
Dil ve kültür
Köyde 40 yaş üzerindeki kişiler genel olarak dil bilirler. Düğünler genelde karma yapılır. Bazı düğünler istisnadır. Adige gelenekleri çoğunlukla uygulanır. Yabancı evlilik oranı %20’lerde olup bu oran son yıllarda kimlik bilincinin artması ile düşmeye başlamıştır.
Köyde yaşayan sülaleler
Bage, Çüntıj, Dıwo, Ğuney, Hatıramko, Xabbaş, Hamtej, Xutej, Кumıh, Ĺ’ıf, Мeliş, Мelgoş, Мışe, Наtko, Neğuçu’, Nıwćı, Soxte, Şaĺako, Turkaw, Teşü’, Yeftaĺe, Yekuaş.
(Kaynak kişi: Fatih Ertem)
Soma ilçesi Hamidiye Köyü (Yelgiren)
Hamidiye Köyü Çerkesler tarafından kurulan bir köy iken, bugünlerde köydeki Çerkes nüfusu %50’ye düşmüştür. Bunun nedeni köyden kentlere ekonomik nedenlere dayalı göçlerdir.
Köyde kalan Çerkes hane sayısı 15-20 kadardır.
Dil ve kültür
Hamidiye Köyü’nde dili 60 yaş üzerindeki Çerkesler konuşabiliyor. Yabancı evlilik oranı %50’leri bulmuştur. Düğünler yerel enstrümanlarla yapılır. Düğünlerde tarafların Çerkes olması durumunda Çerkes dans ve enstrümanları kullanılıyor.
Köyde yaşayan sülaleler
Açümıj, Hatxı , Мeretıko, Наtko, Wetax.
Salihli ilçesi Kırveli Köyü
Kırveli Köyü, Salihli ilçesi ile birleşerek mahalle halini almıştır. Mahallede 20 civarında Çerkes hane kalmıştır. Bu köy de diğerleri gibi Batı Adige Çerkeslerinden, Abzeh ve Şapsığ boylarından oluşmaktadır.,
Sülale ismi beyan eden olmamıştır.
Yunusemre ilçesi Gülbahçe (Çerkes Tevfikiye)
Köy, Abaza yerleşkesi olarak kurulmuştur, ismi at yetiştiricisi Tevfik adlı kişiden gelmektedir.
Köyün ismi, 1891’de Çerkes İhsaniye olarak belirlenmiştir. Köye 1923 yılında Balkan göçmenleri yerleşmiştir. İlerleyen yıllarda çevre köylerde yaşayan Yörük ve Türkmenlerden de köye yerleşen aileler olmuştur. Bu aileler genel olarak köye ortak çiftçilik için gelmişlerdir. Zaman içinde Abazalar köydeki yerlerini ortak çiftçilik yapanlara satarak köyden ayrılmışlardır. Köye sonradan üç hane de Şapsığ aile yerleşmiştir. Köyde 15 hane civarında Abaza kalmıştır.
Dil ve kültür
Köyde sadece çok yaşlılar dil bilmektedir. Yabancı evlilik oranı %50’yi geçmiştir. Düğünler yerel enstrümanlarla yapılır. Nadiren Çerkes enstrümanlarının çalındığı düğünler olur.
Abaza aileler: Abaza ailelerden sülale ismi beyan eden olmamıştır.
Adige aileler: Dıwo.
