Waştırci (Уастырджи)
Merhabalar, bu sayımızda V.I. Abaev SOIGSI Kuzey Osetya Beşeri ve Sosyal Bilimler Enstitüsü ile Kuzey Osetya gazetesinin ortak projesi olan “A’dan Z’ye Alanya” Dizisi’nden, SOIGSI Arkeoloji Bölümü Kıdemli Araştırmacısı Tarih Bilimleri Doktoru Ruslan Zattiati’nin (Руслан Дзаттиати ) Waştırci (Уастырджи) makalesini çevirisini sunuyoruz. Waştırci, Oset Panteonu’nda yeri Iştır Huısaw’dan (Tanrı) sonra gelen, Tanrı ile ölümlüler arasında aracılık görevini üstlenen bir varlık olup Osetya’da sadece ata dinlerine bağlı Osetler tarafından değil tüm inanç sahibi, hatta dini inancı olmayan, Osetler tarafından da en büyük hürmeti gören varlık olup Osetlerin manevi dünyasında birleştirici bir figürdür. Her zaman olduğu gibi bu çevirimi de kontrol eden Sayın Ælbortı İrmæ Akdemir’e teşekkür ederim.
Atsætı Ufuk Güneş
***
Osetlerin Sesi / Аланты Хъæлæс
3 yaşında!
Bu sayı ile beraber, Osetlerin Sesi / Аланты Хъæлæс sayfasının 36. sayısı yayınlanmış oldu ve üç yaşını doldurdu. Bu süre boyunca bazen iki sayfa olmak üzere her sayıda en az bir tam sayfayı Osetlerin Sesi’ne ayıran JINEPS editörlerine teşekkür ederim.
Bu üç yıl boyunca sayfanın hazırlanmasında en büyük yardımını gördüğüm “A’dan Z’ye Alanlar” makale dizisindeki çevirilerimi kontrol eden Sayın Albortı İrmæ Akdemir’e şükranlarımı bir kez daha sunarım. Bu vesile ile tüm Osetlere ve bu sayfa ile ilgilenen kişilere yazı ve çevirilerini yollarlarsa değerlendirip gazetemizde basabileceğimizi de bir kez daha hatırlatırım.
Atsætı Ufuk Güneş
***
Waştırci… Bu kelime, Osetlerin hayalinde, sağ elinde sihirli bir kırbaç ile beyaz bir ata binen yakışıklı beyaz sakallı yaşlı bir binicinin anıtsal görüntüsünü ortaya çıkarır.
Bakışları haysiyet ve asalet dolu… Osetler için “Waştırci” her şeye gücü yeten, adil, kötülüğe karşı koyan, erdemi aşılayıp ve savunan bir varlıktır ve özellikle onlara katıldıkları savaşlarda yardım eder, zafer kazandırır.
Oset halkının hayal ve özlemlerindeki ideal önder-yönetici Waştırci’de somutlaşmıştır, her türlü teşebbüs ve işlerinde onu yardımlarına ve himaye etmeye, doğrudan gerçekleştirmeye değil, çağırırlar; bunlar günlük işler de olabilir savaş, sefer ve yağma gibi işler de. Çoğu zaman ordularının himaye edicisi rolünü oynasa da tasvirlerinde askeri teçhizat yer almaz.
Osetya’daki sayısız kutsal alan, genellikle Dağın Waştırci’si (Хохы Уастырджи) adıyla Waştırci’ye adanmıştır. En çok saygı duyulanlar, Kuzey Osetya’da kutsal alanı Alagir Vadisi’nin bir kolunda olan Rekom’un Waştırci’si (Rekomı Waştırci / Рекомы Уастырджи); kutsal koruluğu Vladikavkaz – Alagir otoyolu kenarında olan Xetæg’in Waştırci’si (Xetæcı Waştırci / Хетæджы Уастырджи); heykeltıraş N. Khodov’un Tamisk yakınındaki bir dağın yamacındaki kayaya monte edilmiş görkemli heykelinin de olduğu kutsal alandaki Meclis’in Waştırci’si (Nıhaşı Waştırci / Ныхасы Уастырджи) (buraya Meclis denilmesi iki farklı nedene bağlanıyor: ilki buradaki alanın Alagir nüfusundaki patlamayı takiben hangi sülalelerin kalıp hangilerinin göç etmesi gerektiklerine karar verilen büyük meclisin toplandığı alan olması; diğeri ise 19. yüzyıl ortalarında inşa edilen Alagir Vadisi’nden geçen TransKafkas yolunun bu vadiye giriş yaptığı bu alanda insanların sık sık yaşanan heyelan tehlikesini beklemek ve yolculuk için Waştırci’ye dua etmek amacıyla toplandıkları sığınağın burada olması nedeniyle -UG); Zivğişı Köyü’ndeki Zivğiş’in Waştırci’si (Zivğişı Waştırci/ Дзивгъисы Уастырджи) ile Güney Osetya’da ise – Tskhinvali bölgesinin dağlık kesiminde bir çayırda kutsal alanı olan Cer’in Waştırci’sidir (Cerı Waştırci / Джеры Уастырджи).
Waştırci kutsal alanlarının askeri karakteri buralardan elde edilen arkeolojik buluntular: demir ok uçları (Rekom, Şaw Zuar vb. / Реком, Сау дзуар); askeri teçhizat (Rekom’da bir savaşçı kaskı); kurşun mermiler (Şıbayı Vadisi’ndeki (Сыбайы ком) Şığjærin Zuar / Сыгъзæрин дзуар); çelik silahlar – Şıba’da bulunan Zatiyev’in (Дзаттиаты) kılıcı, Xoz köyündeki bir askeri kılıç parçası (Waştırci’nin kutsal alanı / Уастырджийы кувæндон) ve aralarında birçok Alan ok ucu bulunan diğer sunuların bulunmuş olması ile vurgulanmaktadır. Örneğin, VI. – IX. yüzyıllardan kalma Dærğævş (Дæргъæвс) Alan katakomb mezarlığında 40 adet demir saplı ok ucu örneği bulundu: üç kanatlı, üç yüzlü zırh delici ve iki kanatlı alev şekillerinde.
İnsanlarımız Waştırci onuruna, sadece kutsal alanlarındaki dualar sırasında okunan ilahi şarkılar değil, aynı zamanda ziyafetlerde, düğünlerde ve daha sonra şölenlerde okunan şarkılar da yarattılar. Birçok kişi cep telefonlarında unutulmaz Bibo Vataev (Бибо Ватаев) tarafından okunan “Waştırciyı Jaræg”i (Уастырджийы зарæг) (https://vmire.city/video/RQQKyXIvPOI -UG) dinliyor.
Tüm Osetya’da, kasım ayının son on gününde, Ceorguıba Bayramı (Джеоргуыба), yani “Waştırci Kutsal Günleri” kurbanlar, ziyafetler ve bayram saçıları (libasyon) ile kutlanmaktadır. (Geleneklerine ve ata dinlerine bağlı Osetler Waştırci’yi, yanlış olarak ve kasten, Hıristiyanların St. George’u ile eş tutan “Джеоргуыба” adlandırmasına haklı olarak karşı çıkmaktalar ve bu bayramın “Waştırci Kutsal Günleri” olarak anılmasını istiyorlar. Elbette bütün dinler birbirlerinden kimi öğeleri almaktadırlar ancak İsa figürünün kendisinin kadim dini inançlardan apartılmış olması bir yana, Aryan dini inançlarının kalıntısı olan Osetlerin İrondin’indeki ana figür olan Waştırci’nin bu inanç sisteminden çok sonraları ortaya çıkan Hıristiyanlıktan, veya diğer İbrahimi dinlerden, alındığını söylemek anakronizm olur. Geleneksel Oset Panteonu’ndaki konumu Tanrı’dan sonra gelen ve O’nun yanına izinsiz çıkabilen tek varlık olarak bilinen ve hangi dinden olursa olsun tüm Osetlerin hürmet edip sofralarında, Tanrı’dan sonra, onuruna kadeh kaldırılan ilk varlık olan Waştırci’yi ölümlü, aslında Kapadokyalı bir Roma askeri olan bir Hıristiyan azizi ile özdeşleştirmek elbette inandırıcılıktan uzak basit bir çalma girişimidir, O’nun Hıristiyan jargonu ile “Osetya’nın Koruyucu Azizi” olduğu iddiası da aynı derecede saçmadır ve muhtemelen Osetya ile RF arasında, Rus Ortodokslarınca da Cesur Yegor adıyla Rus topraklarının koruyucusu olan tüm Rus halkının sembolü ve hamisi olarak bilenen Aziz Yorgi (St. George) ve Hıristiyanlık üzerinden, bir bağ kurma girişiminin parçasıdır. Dahası, St. George çokluk Ejderha ve Bakire meselinden hareketle devasa bir yılanı alt ederken resmedilir. Hıristiyan ikonografisinde burada yok edilen Paganizm’dir. İbrahimi dinlerce pagan sayılan bir tanrısal varlığın paganizmin yok edilmesi ile ilişkilendirilmesi de ayrı bir absürdlük. Zorda kalan inananlara yardım eden St. George Muhammedilik’te Cercîs Aleyhisselam olarak bilinse de Waştırci’nin yapıp ettiklerini duyan Türkiyeli Muhammediler ise Onun, benzer bir kolaycılıkla, Kuran’da bahsedilen Allah’ın hizmetçisi ve Musa Peygamber’in arkadaşı olan Hızır’ı işaret ettiğini ileri sürüyorlar. Osetyalı Muhammediler ise O’nun peygamberlerinin kızı Fatima ile evlenen, her gün Peygamber’in yüzlerce düşmanını katleden damadı olduğunu ileri sürerek benzer bir çalma, daha doğru bir deyişle Waştırci vasıtası ile Oset topraklarına sızma, girişiminde bulunmuşlardır. -UG). Düğünler de bu kutsal günlerde olmaktadır çokluk, çünkü en kutsal günler bunlardır ve Waştırci’nın bu evlilikleri kutsayacağına inanılır.
Akademisyen V. F. Miller “Osetya Çalışmaları”nda Waştırci’ye popüler bir tanrı diyor, O’nun St. George olduğuna inanarak şöyle tanımlar: “Harika bir beyaz atın binicisi olan erkeklerin koruyucu azizi gibi görüyor. Waştırci, hırsızların, dolandırıcıların, iflah olmaz suçluların, katillerin cezalandırıcısı ve dürüst insanların ve evcil hayvanların hamisi / kollayıcısı olarak kabul edilir. Adı genellikle yeminlerde ve kutsamalarda telaffuz edilir.”
V. I. Abaev, Waştırci’yi Eski Oset mitolojisinin en popüler tanrısı olarak görüyor. O “erkeklerin ve onların ana iştigali olan askeri ve talan seferlerinin (балцытæ) kollayıcısıdır. Zamanla, gezginlerin kollayıcısı da oldu. Kadınların O’nun adını anmaları yasaklandı, kadınlar O’na ‘Erkeklerin Tanrısı’ ‘Lægtı Zuar’ / ‘Лæгты дзуар’ diye hitap ederler. Osetya’nın dört bir yanında ‘Waştırci’ye ithaf edilen kutsal alanlar vardır. Onuruna yılda birkaç kez kutlamalar yapılır ki en yoğun ve ağırlıklı olanlar kasım ayındakilerdir”.
Oset Etnografik Ansiklopedisi, yüz kadar Waştırci kutsal alnından bahseder ki gerçekte bu kaynakta anılmayan pek çok yer daha vardır.
Waştırci’nin imgesi, Oset halkının tarihinin Hıristiyanlık öncesi dönemine, İskit-Alan dönemine, kadar uzanmaktadır. V. I. Abaev, “Waştırci” adını “kutsal” (“Waş” / Уац) öneki almış “George” şeklinde ifade eder, yani “St. George”dur (“Aya Yorgi”) ve Hıristiyanlığın yankısı veya mirası olarak nitelendirilir. Ancak bilge ihtiyar Waştırci’nin kadim ve efsanevi görüntüsü ile bir din şehidi olduktan sonra aziz ilan edilen ölümlü savaşçı George arasındaki keskin fark, bu görüntünün kökenlerini Osetlerin atalarının Hıristiyanlık öncesi dininde aramayı gerekli kılıyor. Buna dayanarak, Waştırci adının “George” adının Osetçeleştirilmiş versiyonu değil de başka bir şey olması mümkündür.
Herodot (Tarih, IV, 5) tüm İskitlerin ataları olan Targitaların tanrılaştırılmış atasının adının “Targi” (Тарги) (Papaois’in (Zeus) ve “Borysthenes’in (Dinyeper Irmağı) aynı isimli Tanrısı”nın kızının çiftleşmesinden doğan “Targi-taur-us”. Bu ilk İskit’in adının “Tangrı Tay” yani Tanrı’nın oğlu anlamını içerdiğini öne süren görüşler de vardır. -UG) olduğu görüşündedir. Ve “tai” son-eki belirtilen atadan türediklerini ifade eder. “Kimdir O?” “Ne türden, kabiledendir?” sorularına bir İskitli şöyle cevap verecektir: “Targitai”, yani Targi klanından. Bazı fonetik yasalarına göre, “g” “c”ye dönüşür (damaksıllaştırma / palatalizasyon) ve ilk ataya “Kutsal” – “Wats” unvanını verir – sonuçta kusursuz bir şekilde “Waştırci”ye ulaşırız.
Unutmamak gerekir ki Waştırci, sadece savaş ve talan seferine çıkanların değil, aynı zamanda tüm erkeklerin ve yardıma muhtaç olanlarla yoksulların da hamisidir, iyi ve doğru olan her şeye destek ve yardım sağlar.
Bazen kutsal alanın adı kutsal olanın adından çıkarılır ve düşünülemez bir şey elde edilir: doğru olan “Rekom’un Waştırci Kuvændonu / Kutsal Alanı” (“Рекомы Уастырджийы кувæндон”) yerine – sadece “Rekom” (“Реком”) denir ki burada “Rekom” sadece bir yerin adıdır: toponimdir. Ya da “Xetæg’in Waştırci’sinin Kutsal Alanı” (“Хетæджы Уастырджийы кувæндон”) yerine Rusça çeviride “Kutsal Xetæg” ya da “Aziz Xetæg Şölen Yemeği” denebilmektedir. Xetæg asla bir aziz değildi. Ve kutsal alan (bu durumda, kalıntı korusu) Waştırci’nin kaçak Xetæg’e yardım ettiği ve ardındakilerden ormanın çalılıklarında saklanmasını önerdiği yerdir. Mucizevi bir kurtuluştur ve kutlanır. Bazen “Kutsal/Aziz Waştırci” ifadesini bile bulabilirsiniz. Bu sadece bir totolojidir (örnek: “altından altın”), çünkü “Waş” (“уац” – “уас”) öneki zaten “kutsal” anlamına gelir.
Buna ek olarak, pek çok Waştırci yoktur ve “Dağın”, “Ovanın”, “Vadinin”, “Yamacın” (“хохы”, “быдыры”, “комы”, “рагъы”) ve diğer sıfatlar farklı “Waştırci’ler”e işaret etmez. Bunlar sadece belirli bir coğrafi nesne ile sınırlı olan kutsal alanların isimleridir.
Her zaman, Waştırci’nin yol kenarındaki mabetlerine özen gösterilmiş ve buralar daha popüler olagelmişlerdir. Böylece, eski günlerde, Osetya’nın Güney’i ve Kuzey’i arasındaki iletişim büyük ölçüde Bærjæftsæg / Бæрзæфцæг (Gürcü Askeri Yolu üzerindeki Daryal Vadisi’ndeki Haç Geçidi -UG) aracılığıyla gerçekleştirildiğinden, yolcular kaderlerini Gürcistan Askeri Yolu üzerindeki Kob köyü yakınındaki Khobı Waştırci’ye / Къобы Уастырджи emanet ettiler. Şimdilerde, yolcular tünel otoyolunu kullandıklarından, Tsxinval-Vladikavkaz karayolu üzerinde bulunan Xetæcı Waştırci ve Nıxaşı Waştırci (Хетæджы Уастырджи, Ныхасы Уастырджи) ön plana çıkıyor.
Waştırci’nin imgesiyle ilgili ilginç bir nokta, üç ayaklı (ærtæg’axıg /æртæкъахыг) atıdır. Bu imgeyi inceleyen bilim insanları, “hipokampi” – denizatı ve diğer farklı analojileri arıyor. Mantıklarına göre, iki arka ayak yüzgeçleri oluyor ve dolayısıyla iki-ayaklı bir at oluyor. Büyük olasılıkla, “ærtæg’axıg” lakabı “ateş ayaklı” anlamına gelen “ærtg’axıg / æрткъахыг”ın dönüşümüyle oluşmuştur ve bu lakap göksel Waştırci’nin atına yakışır. (Nart Efsaneleri’nde geçen Waştırci’nin atının şeytanı yeraltına teperken koparılan ön sol ayağının hikâyesini de bu bahiste anmak gerekir. -UG)
Makalenin orijinalini aşağıdaki adreste bulabilirsiniz: http://sevosetia.ru/Article/Index/127154
