Gümüşhane – Türkiye Çerkesleri (5. Bölüm)

Değerli okurlarımız,

Ahmet Cevat Benk’in hazırladığı bu araştırma dosyasında; Türkiye’de yaşayan Çerkeslerin yerleşimleri, tarihçeleri, nüfusları, ekonomileri, asimilasyon karşısındaki kayıpları gibi bilgiler paylaşılıyor.

Sizler de yaşadığınız bölgelerden ya da başka illerden bu konuyla ilgili arşiv bilgilerini ulaştırarak katkıda bulunabilirsiniz.

ahmetcevatbenk@gmail.com

Tarihçe

Gümüşhane Çerkesleri 1861 yılında Çerkesya’nın batısında Psınaşx isimli yerleşkeden denizyolu ile gelen Abzehlerden oluşmaktadır (Bknz. BOA: 460-29 /07.06.1290). Denizyolu ile önce Trabzon vilayetine oradan Şebinkarahisar’a gelen Çerkesler bir süre sonra Kelkit ilçesine bağlı üç köye yerleştirildiler. Köylerin isimleri Dumanoluğu, Günbatur ve Sellidere’dir. Bu köyler Çerkeslerin yerleşimi sırasında Kelkit ilçesine bağlı iken daha sonra Şiran ilçesine bağlanmıştır. Her üç köy de Rumlar tarafından kurulmuş ve Rumların yaşamlarını sürdürdüğü köylerdi. 1. Dünya Savaşı’ndan sonra Rumlar köyleri terk ettiler.

Bir kısmı, Gümüşhane’de ilk geldikleri Şebinkarahisar’da bir süre kalmış, kalanlardan Gümüşhane’nin bazı köylerine birer ikişer hane yerleşenler olmuş, Şiran merkeze de her üç köyden üçer-beşer hane yerleşmiştir.

Gümüşhane, 1. Dünya Savaşı sırasında Rusya kuvvetleri tarafından işgal edilmiş (19 Temmuz 1916) ve 15 Şubat 1918’de tamamıyla harap bir halde iken Rusya geri çekilmiştir.

Cumhuriyetten sonra Gümüşhane il olmuş; Bayburt, Kelkit, Şiran, Torul ilçeleri Gümüşhane’ye bağlanmıştır.

Rusya’nın işgali sırasında bölgede yaşayan Çerkesler bölgeden ayrılarak Tokat Erbaa, Kayseri ve Kahramanmaraş’ın Göksun ilçelerine gitmişler, 7 yıl boyunca bir kısmı akrabalarının yanında kalırken bir kısmı da Göksun yakınlarındaki Taşoluk kasabasının Goban mezrasına yerleşmişlerdir. Kayseri’ye giden Çerkesler ise Pınarbaşı’na bağlı Çörümşek Köyü’ne yerleşmiştir.

Rusya işgalinin sona ermesinden bir süre sonra bazı yerel kişilerin de teşviki ile köylerine geri dönmüşlerdir. Tokat, Kayseri ve Maraş’a giden Çerkeslerden geri dönmeyenler de olmuştur.

Geri dönenler, döndüklerinde evlerinin harabe halde olduğunu gördüler. Evlerini yeniden onararak yaşamaya başladılar. Rumların terk ettikleri kiliseler camiye çevrildi.

1980’li yılların başından itibaren ise, ekonomik nedenlerle Türkiye’nin değişik illerine dağıldılar. Özellikle Ankara ve İstanbul’da yoğunlaşan Çerkeslerin küçük bir nüfusu da İzmir, Antalya ve Mersin gibi illere yerleştiler.

Coğrafya

Gümüşhane, Karadeniz bölgesinin iç tarafında yer alan bir ildir. Şiran ilçesi ise Gümüşhane’ye 27 km mesafededir.

Şiran’a bağlı Çerkes köyleri; Sellidere 9 km, Dumanoluğu 6 km, Günbatur 3 km mesafededir.

Dil, kültür

Gümüşhane Çerkesleri uzun yıllar kendi gelenekleri ile düğünler yapmışlar ve anadillerini konuşmuşlardır. 1980’li yıllarda ekonomik nedenlere bağlı köyden kente göçle birlikte, hem anadillerini yitirmeye hem de kültürlerini yaşayamamaya başlamışlardır. 50 yaş üzeri genel olarak dil bilmekle birlikte 50 yaş altında dil yitirilmiştir. Kentlere göçten sonra da genel olarak yabancı evlilikler yapmamışlardır. Özellikle büyükşehirlerde de bir arada yerleşmeyi seçmişlerdir. Şu anda köylerde üçer-beşer hane kalmıştır. Yörenin ekonomik koşulları, sanayi bölgelerinden uzak olması, tarımsal alanların da kısıtlı olması nedeniyle köylere geri dönüş de olmamıştır.

Sellidere

İlçe merkezine 9 km olan köy, dağın eteklerindedir. Coğrafi olarak verimli topraklara sahip değildir. Yarı İç Anadolu karasal iklim özelliği taşır.

Köydeki sülaleler
Wınereko, Şaguj, Pşıcelh, Hogen, Auılh, Besbiy

Günbatur

Şiran ilçesine uzanan vadi içerisindedir. İlçeye çok yakın olduğundan ilçeyle birleşmek üzeredir.

Köydeki sülaleler
Tsey, Brand

Dumanoluğu

İki küçük tepenin arasında, vadi yamacında bulunan bir Çerkes köyüdür. Köyü geçmiş zamanlarda yağmur sonraları ve sabah-akşam sis kaplarmış. Sisi dumana benzeten köylüler, özellikle vadideki sisin oluk oluk akan görüntüsü nedeniyle köyün adını Dumanoluğu olarak koymuşlar. Köy kanunundan sonra köyün adı Dumanoluğu olarak kalmıştır.

Köydeki sülaleler
Hatko, Pşınaş, Şaguj

Trabzon Vilayeti ve Maliye Nezareti Celilelerine

Gümüşhane Sancağı dahilinde kain Şiran kazasına tabi Silli karyesinde muhacirin-i Çerâkise îvâ olunduğu (yerleştirildiği) sırada ahali-i karyeden Keşişoğlu Haralbiye’nin on beş bab ebniyesi (yapısı) derununda birtakım nüfus-ı muhacire iskân ettirilmiş arazi-i müştemilesi dahi bunlara verilmiş olduğundan işbu ebniye ve araziye bedeli olarak mahallince takdir olunmuş ve sahibi makam tarafından muvaffakat edilmiş olan dokuz bin beş yüz kuruşun seksen dokuz senesi muhacirin masarifine idhalen (dahil edilerek) tesviyesi hususuna Trabzon Vilayeti Meclis meb’us (gönderilen) 1 Ağustos 1290 tarihli mazbata ve nezaret-i celileleriyle cereyan eden muhabere üzerine bi’l-istizân irade-i seniyye-i hazret-i padişâhi müteallik buyurulmuş ve keyfiyet nezaret-i müşarün-ileyhiye bildirilmiş olmakla iktizası halinin icrasına himmet buyurulması siyakında şukka cânib-i vilâyete bildirilmiş olmakla hazinece ifa-yı muamele-i mukteziyeye himmet babında.

Fon Kodu: A) MKT. MHM. Dosya No: 460, Gömlek No: 29, Tarih: 1290 C (Cemaziyelahir) 07 (2 Ağustos 1873), Konu Özeti: Gümüşhane’nin Şiran kazasına bağlı Silli köyünde Çerkes muhacirlerinin iskânı masarifinin tesviyesi.